Zengin uyak nedir? Zengin kafiye örnekleri nelerdir ve nasıl bulunur?
Uyak veya kafiye kelime anlamı olarak şiirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve aynı ahengi veren heceler veya aynı görevde olmayan ancak benzeşen sesler anlamına gelmektedir. İslamiyetten önceki Türk edebiyatından günümüz Türk edebiyatına kadar uyak şiirimizde kullanılmıştır. Kafiyeler, şiirde ölçü ile beraber ahengi sağlayan unsurlardır. Türk edebiyatında birçok farklı kafiye çeşidi bulunmaktadır. Peki bu kafiye çeşitlerinden biri olan zengin uyak nedir? Zengin uyak örnekleri nelerdir? Zengin uyak nasıl bulunur? Bütün bu sorulan cevaplarını sizler için hazırladık.
Klasik şiirde ahenk hece ölüsü, aruz ölçüsü, kafiye veya rediflerle sağlanır. Kafiye, dizelerin sonunda tekrarlanarak şiirin ahengini sağlayan benzer seslerle yapılır. Ses benzerliğinin sayısına veya türüne göre de kafiye çeşitleri birbirlerinden ayrılır. Zengin uyak ya da zengin kafiye bir zengin kafiye türüdür. Gerek halk edebiyatında gerek divan edebiyatında sıklıkla kullanılan bir uyak türüdür.
Zengin Uyak Nedir?
Zengin uyak Türk edebiyatında sıklıkla kullanılan bir uyak türüdür. Dize sonlarında ikiden çok sesin oluşturduğu uyak türüne zengin uyak veya zengin kafiye denir. Gerek halk edebiyatında gerekse divan edebiyatında sıklıkla kullanılan bir uyak türüdür.
Üç sesin dışında iki ses olmasına rağmen bu seslerden birinin uzun ünlü (â, û, î) olması durumunda da zengin kafiye oluşur.
Zengin Kafiye Nasıl Bulunur?
Kafiye bulunurken önce redifleri ayırmak gerekmektedir. Kafiye ve redifi bulmak için dize sonlarına bakılır. Redifler daime dize sonlarında bulunur. Kafiyeden sonra gelir. Mısra sonlarında, görevleri aynı olan eklerin ya da anlamları aynı olan kelimelerin tekrarlanmasına redif denir. Redifler ek halinde redifler ve kelime halindeki redifler olmak üzere ikiye ayrılır.
Redifler bulunduktan sonra kafiye aranır. Dize sonlarında rediften sonra kalan aynı anlam ve görevde olmayan seslere kafiye denir.
Bir noktada birleşmiş vatanın dört bucağı
Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı
Yukarıdaki örnekte her iki dizenin sonunda bulunan -ı eki ismin belirtme hali ekidir. Buradaki -ı eki rediftir. Redifler ayrıldığı zaman kalan -cağ sesleri üç sesten oluştuğu ve yalnızca yazılış benzerliği içerdiği için zengin kafiyedir.
Zengin Kafiye Örnekleri
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ
Şüheda fışkıracak toprağı sıksan şühedâ
Cânı cananı bütün varımı alsın da Hüdâ
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ
Yukarıda İstiklal Marşı’ndan alınan örnekte her dizenin sonunda bulunan -dâ sesleri zengin kafiye oluşturmaktadır. Burada yazılışta iki ses benzerliği olmasına rağmen â sesi uzun ünlü olduğu için üç ses kabul edilerek buradaki kafiye de zengin kafiye kabul edilir.
Bir hüsn dahi bağladı hattın izâr-ı yâr
Etrâf-ı bâğ hûb olur olsa benefşe-zâr
Baki’ye ait yukarıdaki dizelerde de aynı şekilde zengin kafiye mevcuttur. Bu dizelerdeki â sesi uzun ünlü olduğu için âr sesleri zengin kafiye oluşturur.
Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk
Soğuk bir mart sabahı buz tutuyor her soluk
Faruk Nafiz Çamlıbel’e ait yukarıdaki dizelerde -luk sesleri zengin kafiye oluşturmaktadır.
Miskin Yunus biçareyim
Baştan ayağa yareyim
Dost ilinden avareyim
Gel gör beni aşk neyledi
Yunus Emre’ye ait yukarıdaki dizelerde hem redif hem de zengin uyak bulunmaktadır. -yim ekleri redif olup bu ekler çıkartıldıktan sonra ulaşılan -are sesleri zengin kafiye oluşturmaktadır.
Dönsek mi? Ne mümkün geri dönmek
Düştüyse gönüller bu melâle.
Bir eldir ufuklardan uzanmış
Zulmet bizi çekmekte visâle…
Ahmet Haşim’e ait yukarıdaki dizelerde de hem redif hem de zengin uyak bulunmaktadır.
