Gölgeye düşen saatler zamana hâlâ meydan okuyor
Mekanik saatlerin hayatımızda olmadığı zamanlarda vakti tayin etmekte kullanılan güneş saatleri tedavülden kaldırıldıysa da hâlâ zamana meydan okumaya devam ediyor. İşte onlardan birkaç örnek...
Bilinen en eski örnekleri eski Mısırlılar'a kadar uzanıyor.
Klasik bir ifadeyle; güneş ışınlarına maruz kalan bir nesnenin gölgesinin konumu ile günün vaktini gösteren en eski zaman ölçme cihazı.
Hemen her kadim kültürünün kullandığı bu zaman ölçme nesneleri Osmanlı'da da karşılığını bulmakta gecikmemiş. Anadolu'da bilinen en eski güneş saati (1409) Konya Hacı Hasan Mescidi'nde... Onu Topkapı Sarayı'ndaki Fâtih Sultan Mehmed devrine ait yatay bir güneş saati takip ediyor.
GECELERİ KULLANABİLEN GÜNEŞ SAATLERİ DE VAR
Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı'nın "Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi"nin 'Güneş Saatleri" maddesinde konuyla ilgili şu bilgileri okuyoruz:
"Bir mil gölgesinin özel olarak hazırlanmış mermer, taş ya da madeni bir kadran üzerine düşmesiyle zamanın tayinine yarayan cihazlar.
Yapılış şekillerine ve çalışma esaslarına göre dikey, yatay ya da silindirik türleri bulunmaktadır. Geceleri de kullanılabilen ve yanlarında gerçek zamanı saptamaya yarayan bir "tatil-i zaman cetveli" bulunan güneş saatleri de vardır. Bazı güneş saatlerinde saatin, ayların ve mevsimlerin gösterilebilmesi için birden fazla sayıda mil bulunur. Güneş saatleri kadranlarının biçimine göre dairesel, dörtgen ve üçgeçn biçimli olabilirler. Aynı satıh üzerinde hem üçgen, hem de dörtgen kadranların belirtildiği saatler de bulunmaktadır. Bazı güneş saatleri ise yalnızca ikindi vaktini gösterecek şekilde yapılmıştır. Gündelik hayatta zaman en çok namaz vakitlerini tespit etmede önem kazandığından güneş saatleri genellikle camilerin güneş gören avlularınna, kıble veya batı duvarlarına yerleştirilmiştir (...) (Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 3, sayfa 450, İstanbul 1994)
Güneş saatlerinin en güzel örneklerini İstanbul'da görmek mümkün.
Kameraman arkadaşım Arda Ekeş ile geçmiş zamanın saatlerinin peşinde bir yolculuğa çıkıp, İstanbul'daki tek örneği güneş saatini görüntülemek için Anadoluhisarı'na gidiyoruz.
Anadoluhisarı'ndaki Beykoz yönündeki merkez otobüs durağını arkamıza alıp da önümüzdeki yoldan biraz adımlayınca sevimli bir yapı karşımıza çıkıyor. Muhaşşi Sinan Camii tipik bir Boğaziçi mescidi. Camiyi yaptıran kişi İstanbul Kadısı 'Muhaşşi' Sinaneddin Yusuf Efendi...
16. yüzyılda inşa edilen cami günümüze kadar hayli tamir ve tadilat görmüş. Minarenin altında bulunan çeşmesi ve önemli olçüde bozulmayan tarihi dokusuyla ilgili söyleyecek çok söz var. Ancak biz şimdilik o konuya girmeyeceğiz.
KÜÇÜK MİNARENİN TEPESİNDE DEV BİR BİBLO GİBİ
Muhaşşi Sinan Camii'nin minaresinin tam tepesine yerleştirilmiş güneş saati adeta dev bir biblo gibi dikkat çekiyor.
Türk Bizantolog ve sanat tarihçisi merhum Prof. Dr. Semavi Eyice, bu küçük minarenin kayda değer tarafının âlemi olduğunu yazmış:
Diyor ki:
"Âlem sekstan şeklinde olup onun yatığı görevi yerine getirir. Üçgen şeklindeki taş âlemin altında bir de ayağı vardır. Bununla güneşe bakılarak zaman tayin edilirdi. Büyük bir olasılıkla Muhşi Sinaneddin Yusuf Bin Hüsameddin Efendi'nin çeşitli uğraşları arasında muvakkitlik de vardı ve yaptırdığı mescidin âlimine bunun nişanesini koydurmuştur"
"İSTANBUL'DA VE OSMANLI COĞRAFYASINDA BENZERİ YOK"
Tarih araştırmacısı Mehmet DilbazİHA'ya şu bilgileri veriyor:
“Kanuni Sultan Süleyman döneminde İstanbul Kadılığı yapmış Muhaşşi Sinan Efendi tarafından yaptırılan cami, İstanbul'da nadir gözüken bir görüntüye sahiptir. Minaresinin tepesindeki güneş saatiyle dikkat çekiyor. Buna benzer minare İstanbul'da yok. Osmanlı coğrafyasında benzeri olmayan bir minare olma özelliği taşıyor. Başka bir özelliği ise minarenin altında tarihi bir çeşme bulunuyor. İstanbul'un en güzel çeşmelerinden ve en güzel minarelerinden birisidir. Bu şekilde bir minare örneği Osmanlı İmparatorluğu coğrafyası içinde yoktur. İstanbul için çok kıymetli bir tarihi eser”
MİNAREDEN YERE YANSIYAN İZDÜŞÜM
Minareye göz atarken aklımıza şu soru geliyor:
- Peki minarenin tam tepesine oturtulmuş güneş saati nasıl okunabiliyordu?
Konuyla ilgili olarak görüşlerine başvurduğumuz Mehmet Dilbaz, haberturk.com'a şöyle konuşuyor:
O güneş saatinin gölgesi izdüşüm olarak yere yansıyormuş; fakat onun olduğu kısım şu an konut altında kaldığı için saati öğrenmek mümkün olmuyor. Bir diğer ifadeyleYani güneşin zaman işareti başka bir yere yansıyor ama orası şu an nerede belli değil...
GÖLGE İSTİKAMETİNDE GÖZE ÇARPAN ÇİZGİLER
Anadoluhisarı'ndan sonra durağımız Üsküdar...
Tarihi ilçeye desenini veren en önemli yapılarından biri Mimar Sinan'ın Kanuni Sultan Süleyman'ın kızının adına inşa ettiği iki camiden biri olan Mihrimah Sultan Camii (diğeri Edirnekapı'da) avlusundayız...
Halk arasında 'İskele Camii' olarak da biliniyor.
Kitâbesine göre 1547'de tamamlanan mabedin ön avlusuna, caminin batı duvarının dış yüzüne ve bu duvarın Kıble duvarıyla birleştiği yere de mermer bir levha halinde bir güneş saati yerleştirilmiş.
Üçgen şekilli, dikey ve detaylı güneş saatleri gurubunun en mükemmel örneklerinden biri..
Saat aylara göre gölge düşümüyle öğle ve ikindi vakitlerini gösteriyor.
Ve 4,5 asırdan bu yana zamana meydan okuyor...
550 YILDIR NAMAZ VAKİTLERİNİ GÖSTERİYOR
Üsküdar'dan tarihi yarımadaki anıtsal özelliği bulunan bir diğer güneş saatini görmek için yola çıkıyor. rotamızı Fatih Camii'ne çevriyoruz.
İstanbul'da ilk güneş saati Fatih Sultan Mehmet tarafından Türk astronom, matematikçi ve dil bilimci Ali Kuşçu'ya yaptırıldı. Ali Kuşçu tarafından Fatih Camii’nin minare kaidesine yapılan saat, İstanbul’daki Osmanlı dönemindeki en eski güneş saatlerinden olmasıyla öne çıkıyor.
Ali Kuşçu'nun Fatih Camii'ne yaptığı güneş saatiyle zaman ve namaz vakitleri, milin gölgesinin düştüğü açıya göre yıllarca belirlendi.
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Bilim Tarihi Bölüm Başkanı Prof. Dr. Mustafa Kaçar, geçkiyüe AA muhabirine yaptığı açıklamada, insanların ilk çağlardan itibaren zamanı ölçmek için çeşitli araçlar geliştirdiğini söylemiş:
Bunlardan en uzun süreli kullanılan, en pratik ve en doğru sonucu veren zaman belirlenme aletinin güneş saati olduğunu belirten Kaçar, "Eski Mısır'dan, eski Babil'den ve kadim uygarlıklardan itibaren insanlar güneşin gölge boyunu hesaplayarak zamanı ölçmüşlerdir. Bu daha sonra İslam medeniyetinde, ardından Osmanlılarda, Türkiye Cumhuriyeti kuruluşuna kadar kullanılmıştır" diye konuşuyor.
Prof. Dr. Kaçar, modern dönemde artık güneş saatlerine ihtiyaç kalmadığını anlatarak, şöyle devam ediyor:
"Güneş saatleri gerçek zamanı ölçen zaman ölçüm araçlarıdır. İstanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet Han burada bir cami inşa ettirdi. Bu caminin inşaatı tamamlandığında İstanbul'da İslam aleminin en büyük matematikçi ve astronomlarından biri olan Ali Kuşçu İstanbul'daydı. Çünkü Fatih Sultan Mehmet onu İstanbul'a davet etti. Kendisi ve ailesiyle birlikte İstanbul'a geldiklerinde İstanbul'da yeni bir bilim merkezi, yeni bir kültür merkezi oluşmuş oldu. Bu camideki güneş saati rahmetli Prof. Dr. A. Süheyl Ünver Hoca'nın tespitlerine göre Ali Kuşçu tarafından 1473 yılında bizatihi yapılmıştır. Tabii ki bu gördüğümüz haliyle değil, bu cami depremler ve daha sonra çeşitli tahribatlar yüzünden Sultan III. Mustafa zamanında tamamen Mimar Tahir Efendi tarafından adeta yeniden inşa edildi ve bugünkü halini almış oldu. Tabii o sırada güneş saati nasıl bir değişim geçirdi bilemiyoruz. Ancak son restorasyonla Atilla Bir Hocam ile birlikte yeniden çalışır hale getirmiş olduk bu güneş saatini."
EKVATORA ENDEKSLİ...
İslam zaman ölçümünün gerçek zamanı ölçtüğünü ve güneşin gölge boyuna göre ayarlandığını vurgulayan Prof. Dr. Kaçar, Müslümanların günü 2 eşit parçada, gece ve gündüz olarak ölçtüğünü ifade ediyor.
Kaçar, Fatih Camii'ndeki güneş saatinin insanların temel ihtiyacı olan namaz vakitlerini belirlemek için yapıldığını vurgulayarak, "Fatih Camii'nde 2 tane güneş saati var. Büyük olanı gün boyu vakitleri ölçerken, diğer küçük olanı ise ikindi vaktine kalan zamanı ölçer. Bunlar açıkçası dünyanın eksen eğikliğiyle İstanbul'un Ekvator'dan kaç derece yukarıda olduğuna bağlı olarak şekiller alıyor"diye konuşuyor.
Buradaki güneş saatinin uzun kenarının 2 metre 9 santimetre, kısa kenarının ise 159 santimetre olduğunu belirten Kaçar, şunları kaydediyor:
"Camideki güneş saati bir dik üçgen şeklindedir ve içerisinde mevsimlere ilişkin üç tane dönence çizgisi vardır. Birincisi kış dönencesi, ikincisi ekinoks, üçüncüsü ise yaz dönencesidir. Bu zaman değiştikçe 23 Haziran ile 21 Aralık, 20 Eylül ile 20 Mart arasını ölçer. Bu saat aynı zamanda bize yönleri, dönem ve mevsimleri de gösterir. İstanbul'da bulunduğumuz yerde, bu boylamda Fatih Camii duvarına güneşin gölgesinin ilk geldiği an ile son geldiği anı bize gösterir"
SİNAN'IN AZ SAYIDA YAPTIĞI ÇATILI CAMİLERİNDEN BİRİ
Gezimizin son durağı Haliç'teki Balat semti oluyor...
Mimar Sinan'ın İstanbul'da az sayıda yaptığı camilerden olan (diğerleri Kanlıca'daki Gazi İskender Paşa Camii ve Kocamustafa semtinde bulunan Ramazan Efendi Camii) Fatih'in Balat semtinde bulunan Ferruh Kethûda Camii'ndeyiz. Kiremit çatılı mütevazı bir mabed olan caminin arka tarafında sokağa bakan bir güneş saatine bakıp gezimizi tamamlıyoruz.
TÜRKİYE GENELİNDE TOPLAM 52 GÜNEŞ SAATİ VAR
İstanbul'da genellikle selatin camilerinde birer güneş saati bulunduğunu vurgulayan Prof. Dr. Kaçar, Türkiye genelinde 250 noktada toplamda 52 güneş saatinin olduğunu belirtti.
Kaçar, güneş saatlerinde bilim ve dinin bir arada olduğunu aktararak, şunları söyledi:
"Bilim dinin hizmetindedir. Vaktin belirlenmesi bu güneş saatleri vasıtasıyla olur. Bunlar da küresel geometri hesaplamalarıyla gerçekleştirilir. İnsanlar güneş saatlerini pek farkında değiller. Şu anda zamanı ölçmek için elimizde çok çeşitli araçlar mevcut. Bu araçlar en başında da bildiğimiz gibi kol saatleri veyahut da diğer saatler gelmektedir. Güneş saatleri bizim kültürümüzün bir parçası ve burada sadece zamanı ölçmek değil aynı zamanda ciddi ve bilimsel bir faaliyet söz konusudur. Bu da bize camilerimizde, meydanlarımızda veyahut bilinmeyen müzelerimizde bulunmaktadır. Bu güneş saatlerinin bir şekilde ortaya çıkarılıp bunların kültürel varlık olarak, kültür eserleri olarak değerlendirmesi, korunması ve tanıtılması çok büyük önem arz ediyor."
8 ASIRLIK GÜNEŞ SAATİ
Diyarbakır'ın Sur ilçesinde tarihi Ulu Cami içinde bulunan yaklaşık 850 yıllık güneş saati, zamanı göstermeye devam ediyor.
DÜNYANIN EN GÜZEL GÜNEŞ SAATLERİNDEN...
Kastamonu'nun salih ilçesi İnebolu Yeni Camii'nin bahçesinde bulunan ve 'dünyanın en güzel güneş saatlerinden biri' olarak gösterilen güneş saati işlevini hala sürdürüyor (Fotoğraflar: Mustafa Fakazlı)
19. YÜZYILA AİT YATAY SAAT ÖRNEĞİ
Karabük'ün turistik ve tarihi ilçesi Safranbolu'da bulunan Köprülü Mehmet Paşa avlusundaki bu saat basit tip yatay güneş saatleri sınıfına giriyor. Sabah 06:40 ve akşam 17:20 saatleri arasındaki zamanı üzerindeki metal plakanın gölgesine göre gösterir. 19. yy ortalarında yapıldığı sanılıyor.
SON MUVAKKİT AHMED ZİYA BEY
İslam toplumları bu ihtiyaçlarını en kolay şekilde yerine getirebilmek için genellikle güneş saatlerinden yararlandı. İslam gökbilimcileri ve muvakkitleri, güneş saati bilimini (gnomonik) yüzyıllar boyu inceledi ve bu konuda eserler kaleme aldı Bu geleneğin son temsilcilerinden biri, son Osmanlı başmuvakkiti Ahmed Ziya Akbulut. Ahmed Ziya Bey’in askeri lise öğrencileri için hazırladığı Kozmografya (Istanbul, 1898) adlı ders kitabının sonunda, güneş saatlerinin yapımı hakkında bir ek bulunmaktadır.. Bu ekte geleneksel yaklaşımın dışına çıkılarak, tasarlanabilecek yatay ve düşey Güneş saatlerinin, basit bir izdüşüm yöntemiyle üniversal ekvatoral güneş saatinden nasıl kolayca türetilebileceği gösterilmiştir.
GÜNEŞ SAATİ YAPIM KILAVUZU
Ahmed Ziya Bey'in büyük bir özenle yazdığı hazırladığı 'Güneş Saati Yapım Kılavuzu' daha sonra kitaplaştırıldı.
GÜNEŞ SAATLERİNİN GÜNÜMÜZDEKİ MODERN ÖRNEKLER
ABBAS AĞA PARKI
Günümüzde İstanbul'un Beşiktaş ilçesinde bulunan Abbas Ağa Parkı'na konulan modernize edilmiş güneş saati ziyaretçilerin dikkatini çekiyor.
ANELEMMATİK GÜNEŞ SAATİ
Balıkesir’in Ayvalık ilçesine bağlı Cunda Adası'nda bulunan bir başka modern güneş saati de yerli ve yabancı turistlerin ilgi odağı olmayı sürdürüyor. Saat 2004 yılında Ahmet Erol Keskin’in vefatının ardından, anısına yaptırılmıştı.
