Tarladan 'zam' biçtik

RAHİM AK/HT GAZETE

Özellikle son 1 yılda Merkez Bankası’nın şikâyetlerine neden olan gıda enflasyonunun sebebinin ne tek başına don ne kuraklık olduğu ortaya çıktı. Çünkü sadece 2014’e değil son 10 yıla bakıldığında enflasyon yüzde 122 ve dolar kuru yüzde 88 artmışken gıda fiyatlarının yüzde 167 ile enflasyonu yukarı çeken temel etken olduğu ortaya çıkıyor. Türkiye İstatistik Enstitüsü’nün rakamlarına göre 10 yılda fiyatı en çok artan ürünlerin yaklaşık yüzde 70’ini gıda ürünleri oluşturuyor. Peki Merkez Bankası’nın faiz kararında da en etkili enflasyonun temel motoru olan gıda fiyatları neden artıyor ve bundan sonra düşebilecek mi? Fiyatlardaki artış nedenlerine bakıldığında bir kerelik kuraklık ve dondan ziyade yapısal bir sorunun oluşmaya başladığı göze çarpıyor. Bu sorunu oluşturan ve fiyatların düşmesini de engelleyen 4 ana neden bulunuyor.

AĞAÇLARI SÖKTÜLER

Bunlardan ilki limonda kendisini gösteriyor. İktisatçıların Örümcek Ağı Teoremi gerçekleşmiş durumda. Bu teoreme göre üretici fiyatı düşük bulduğu ürünü ertesi yıl ekmez ve bu kez tüm üreticiler aynı refleksi gösterdiği için ürün piyasada bulunamaz ve fiyatı artar. Ancak bir sonraki yıl da yine tüm üreticiler fiyatı artan ürünü eker ve ertesi yıl fiyat tekrar düşer. İşte bu teorem şimdi limon başta olmak üzere birçok üründe yaşanıyor. Vatandaşın temel besin kaynaklarından olan patates, soğan ve sarmısakta ise yüzde 400’leri geçen fiyat artışlarının sorumlularından birisi ihracat ise de diğer ve en önemlisi dağıtımın iyice tekelde toplanması oldu. Saklanması depolarda yapılan patates ürünün yetiştiği dönemde üreticilerden toplanıp birkaç depoda biriktiriliyor. Bu alanda kartel olan tüccar daha sonra istediği fiyattan satış yapıyor. Hükümetin vergi gelirlerini düşürmemek için dizel yakıt ile benzin arasındaki ÖTV farkını kapatması ile 10 yılda mazot fiyatı yüzde 103 artınca üretici de bunu fiyata yansıttı. Aynı dönemde benzinin fiyatı yüzde 83 arttı.

TEKEL OLUŞUYOR

Sebze-meyvede bu kârı gören şirketlerin üretime girmesi ise fiyatların artışında önemli bir rol oynadı. Özellikle tekstilcilerin Antalya ve benzeri meyve-sebze üretim alanlarına girişi daha önce olmayan üretim tekelini oluşturmaya başladı. Geçmişten bu yana şikâyet edilen üreteciden tüketiciye gidene kadar aradaki işlevi sağlayan aracı marketlerin tekel konumu da gıda fiyatlarının artışına son ivmeyi verdi. 1995 yılından bu yana 600 bin bakkalın ve yaklaşık 200 bin kasap ile manavın kapanıp yerine sadece 17 bin marketin açılması bu alanda bir rekabet eksikliği yarattı.

SON 5 YILIN REKORTMENİ SAĞLIK

Sağlık harcamaları 3 yılda yüzde 150’nin üzerinde artış kaydetti. Sosyal güvenlik kuruluşlarına bağlı hastaların belirli bir tutar ödeyerek özel hastaneleri kullanmalarının ardından özel hastane sayısının hızla artmasıyla, sağlık harcamalarıyla düşmesi beklenirken aksine rekor yükseliş kaydetti. Ultrason, röntgen, doğum ücretlerinin yanı sıra diş dolgu ve çekim ücreti de cebimizi deldi.

5 YILDA RÖNTGEN YÜZDE 292 ARTTI

5 yıllık fiyat Ürün artışı (%)

Cep telefonu 425

Ultrason ücreti 339

Röntgen ücreti 292

Tahlil ücretleri 277

Bulaşık, temizlik 265

Tek masa 237

Kuru kayısı 232

Fındık içi 232

Şoför eğitim kurs ücreti 222

MR ücreti 214

Diş dolgu ücreti 186

PTT koli gönderme 183

Tek sandalye 172

LOKANTA VE OTEL DE GIDA ETKISINDE

TÜİK rakamlarına göre 10 yılda enflasyon yüzde 122 artarken alkollü içeceklerdeki artış vergideki yükselmenin etkisiyle yüzde 244 oldu. Vergide bir değişiklik olmamasına rağmen yüzde 162 ile gıda ve alkolsüz içecekler önemli artış kaydederken gıdadaki artışın etkisiyle otel ve lokantalardaki fiyat yükselişi de yüzde 180’i geçti.

HAYAT TARZI DEĞİŞİNCE FİYATLARI DA DÜŞTÜ

10 yıllık fiyat hareketleri aynı zamanda toplum davranışlarının da nasıl değiştiğini gözler önüne seriyor. Toplumun talebinin kesildiği DVD oynatıcı, fotoğraf makinesi gibi ürünlerin fiyatı ya düştü veya yükselmedi. İklimdeki yumuşamaya bağlı olarak kazak, kaban, çorap, örgü yünü fiyatları yerinde saydı. Diğer yandan çocukların bigisayar oyunlarını tercih etmeleri bisiklet satışlarını vurunca bisiklet fiyatları da artmadı. Artık misafir ağırlamak evlerden kafelere kaydığı için sehpa alınmıyor, kanapeler yerine tek kişinin kullanacağı mobilyalar tercih ediliyor.

10 YILDA DÜŞENLER

Ürün - 10 yıllık fiyat artışı (%)

DVD oynatıcı -41

Tuvalet kâğıdı -39

Fotoğraf makinesi -33

Ayakkabı tamiri -21

Sehpa -12

Kanepe 7

Magazinler ve dergiler 12

Bisiklet 12

Kazak 15

Örgü yünü 18

Fırınlı ocaklar 21

Çorap (çocuk için) 23

Bulaşık makinesi 25

Kaban 34

Elektrikli süpürge 34

Çorap 34

Kravat 49

Soba 52

Çamaşır makinesi 52

Pencere (pvc) 53

BİR KAT HALDE, BİR KAT MARKETTE ARTIYOR

Fiyat artışının önemli nedenlerinden olan ürünün tarladan çıktıktan sonra market rafına gelinceye kadar olan fiyat farklılıklarını Ziraat Odaları Birliği ortaya koyuyor. Öyle ki üretici ile market fiyat farkı yüzde 413’e kadar çıkıyor. Yani 4’e katlanabiliyor. Odanın yayımladığı mart ayı rakamlarına göre fiyat farkı yaş sebze ve meyve içinde maydanozda yüzde 413.73, kurutulmuş incirde yüzde 516.36, oldu.

15 KURUŞLUK LİMON 2.7 LİRA

Fiyatı düşük bulan üreticiler 2 yıl önce limon ağaçlarını söktü. 15 kuruşa satılan limonun fiyatı da 2.7 liraya kadar çıktı.

DEPO TEKELİ OLUŞTU

Patates fiyatlarının artışındaki en önemli etken depo tekeli oldu. 10 yılda fiyatı yüzde 557 arttı.

DOMUZ GRİBİ ETKİLEDİ

Domuz gribine karşı ilaç yapımında kullanılan sarmısağa talep ve rekolte düşüklüğü fiyatı uçurdu.

İHRACAT FİYATI DA ARTIRDI

Soğan özellikle Ortadoğu’ya artan ihracatı fiyatları da yukarı çekti. Son 10 yılda fiyatı yüzde 414 arttı.

ŞİRKETLER DEVREDE

Sebzelerdeki fiyat artışında Antalya’da şirketlerin üretimde devreye girmesi etkili oldu.

TELEFON, İNTERNET CEBİMİZİ BOŞALTTI

Tabii gıda, enflasyonu en fazla artıran etken ancak 10 yıllık veri farkında olmadan hangi alanlarda cebimizden fazla para çıktığını da ortaya koyuyor. Örneğin yüzde 988 artan cep telefonu görüşme ücreti bu sektör yetkililerinin tersine beyanlarına rağmen bir gerçeği ortaya koyuyor. İnternet ücreti de yüzde 448’lik fiyat artışıyla bir yandan cebimizi boşaltan diğer yandan enflasyonu azdıran bir madde olarak karşımıza çıkıyor.

3 YILIN REKOTMENLERİ

Ürün - 3 yıllık fiyat artışı (%)

Tahlil ücretleri 266

Şoför eğitim kurs 183

Tek masa 182

Diş dolgu ücreti 179

Ultrason ücreti 179

Röntgen ücreti 165

Diş çekme ücreti 154

Doğum ücreti 151

Patates 144

Fındık içi 136

Tek sandalye 133

Hastane yatak ücreti 131

Kuru soğan 128

Cep telefonu 128

MR ücreti 125

Kuru kayısı 119