Cumhuriyet'in ilkleri

Cumhuriyetin 100'üncü yılını coşkuyla kutluyoruz. 29 Ekim 1923'te kurulan Cumhuriyet'in 100 yılında finanstan, kültür - sanata; sanayiden, spora kadar ilk olarak neler yapıldı, neler yaşandı? Kendi alanlarında ilk olan kimlerdir?

ATATÜRK'ÜN CUMHURİYET İLE İLGİLİ ÖZLÜ SÖZLERİ

DEVLET YÖNETİMİ

• Cumhurbaşkanı… Mustafa Kemal Atatürk (29 Ekim 1923)

Cumhurbaşkanlığı makamı, 29 Ekim 1923'te Cumhuriyetin ilanıyla kuruldu. TBMM'de aynı gün yapılan oylamada Mustafa Kemal Atatürk oy birliğiyle ilk cumhurbaşkanı seçildi. Atatürk, vefat ettiği 10 Kasım 1938'e kadar olan süreçte 15 yıl, 13 gün cumhurbaşkanlığı yaptı.

• Halk oyuyla seçilen cumhurbaşkanı… Recep Tayyip Erdoğan (10 Ağustos 2014)

Türkiye'nin 12'nci cumhurbaşkanını belirlemek için 10 Ağustos 2014'te seçim yapıldı. Bu seçim, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde cumhurbaşkanının doğrudan halk oyuyla seçildiği ilk seçim oldu.

• Başbakan… İsmet İnönü (30 Ekim 1923)

İsmet İnönü, 1925 - 1937 arasında 12 yıllık kesintisiz olmakla birlikte, toplam 17 yıl 11 ay başbakanlık yaptı.

• Genelkurmay başkanı… Mareşal Fevzi Çakmak (3 Nisan 1921)

Kurtuluş Savaşı sırasında Ankara Hükümeti’nin genelkurmay başkanı olan Mareşal Fevzi Çakmak, Cumhuriyet kurulduktan sonra görevine 12 Ocak 1944’e kadar devam etti.

Siyasi parti... Cumhuriyet Halk Fırkası (1923)

9 Eylül 1923'te kurulan Halk Fırkası'nın adı, Cumhuriyetin kurulmasıyla Cumhuriyet Halk Fırkası'na dönüştürüldü.

Muhalefet partisi... Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924)

Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Refet Bele, Adnan Adıvar tarafından kuruldu. Ne var ki partinin ömrü çok uzun olmayıp bir yıl sonra kapatıldı.

SANAYİ

• Baraj... Çubuk Barajı (1926 - 1936)

Ankara’nın başkent ilan edilmesinden sonra; şehrin hızla artan nüfusunun su ihtiyacını karşılamak, şehri besleyen tarım alanlarında sulama amaçlı kullanmak, su taşkınlarını önlemek ve şehirde gelişmeye başlayan sanayi tesislerinin artan su gereksinimlerini gidermek amacıyla inşa edildi.

• Yerli uçak… Nu. D-36 (1936)

Nuri Demirağ’ın fabrikasında üretilen ilk yerli uçağın çizimi, Türkiye’nin ilk uçak mühendislerinden Selahattin Reşit Alan’a ait. Üretilen ilk tek motorlu uçağa, ‘Nu. D-36’ adı verildi. 1938’de çift motorlu, altı yolcu kapasiteli ‘Nu. D-38’ adı verilen uçak imal edildi. Seri üretimi de yapılan ‘Nu. D-38’, 1944’te Dünya Havacılık Otoritesi tarafından ‘A sınıfı yolcu uçağı’ kategorisine alındı. 325 km hız yapabilen bu uçağın menzili yaklaşık bin kilometreydi.

Nuri Demirağ'ın uçağı, kurumsal anlamda Cumhuriyet'in ilk yerli uçağıydı. Burada Türk havacılığının efsane pilotu Vecihi Hürkuş'tan da söz etmek gerekir.

Şöyle ki;

Uçak yapmak isteyen Vecihi Hürkuş, Kurtuluş Savaşı sırasında Yunanlılardan kalan uçak malzemelerinden yararlanarak 1924'te ilk Türk uçağı olan 'Vecihi K-VI'yı yaptı. Hürkuş, 28 Ocak 1925'te uçağıyla ilk uçuşunu yaptı. İzinsiz yapılan bu uçuş nedeniyle cezalandırıldı.

Yeni uçak modelleri tasarlayan Vecihi Hürkuş, Kadıköy'de bir keresteci dükkanı kiraladı ve burada 3 ay içinde 'Vecihi XIV' uçağını imal etti. İki kişilik, tek motorlu spor ve eğitim uçağı ilk uçuşunu büyük bir kalabalık ve basın topluluğu karşısında 27 Eylül 1930'da Kadıköy'ün Fikirtepe semtinde gerçekleştirdi. 'Vecihi XIV', Türkiye'nin ise ilk sivil uçağıydı.

Deniz uçakları da yapmaya başlayan Vecihi Hürkuş'un atölyesine gelen Nuri Demirağ, uçağın maliyetinin ve yapımının kaç gün sürdüğünü sormasının ardından o dönem bir uçak bedeli olan 5 bin lira yardımda bulundu. Hürkuş, 92 günde 'Nuri Bey' adını verdiği uçağı bitirip, Beşiktaş'ta Nuri Demirağ'ın konağı üzerinde selamlama uçuşu yaptı.

Vecihi Hürkuş, öğrencilerinden biriyle uçuş hazırlığı yaparken görülüyor.

• Gemi… Gölcük (1935)

'Gölcük'ün planları Ata Nutku ile Amir Türüt tarafından çizildi. İnşasına 26 Mayıs 1934’te başlandı. 1 Kasım 1935’te denize indirildi. Ata Nutku, Genelkurmay Mareşal Fevzi Çakmak tarafından takdirnameyle ödüllendirildi.

• Otomobil… Devrim (1961)

Eskişehir'de bir grup mühendis tarafından üretildi. Tüm parçaları el işçiliğiyle üretildi. Devrim arabalarından 3 adet yapıldı. Biri beyaz biri siyah bir diğer ise krem rengindeydi.

Devrim’in üretilme sürecinde yönetim kurulu üyeleri şu isimlerden oluştu;

* Y. Müh. Emin Bozoğlu... TCDD Genel Müdür Yardımcısı

* Y. Müh. Orhan Alp... TCDD Fabrikalar Dairesi Başkanı

* Y. Müh. Hakkı Tomsu... TCDD Cer Dairesi Başkanı

* Y. Müh. Nurettin Erguvanlı... TCDD Cer Dairesi Başkan Yardımcısı

* Y. Müh. Mustafa Ersoy... Eskişehir Demiryolu Fabrikası Müdürü

* Y. Müh. Celal Taner... Adapazarı Demiryolu Fabrikası Müdürü

* Y. Müh. Mehmet Nöker... Ankara Demiryolu Fabrikası

* Y. Müh. Hüsnü Kayaoğlu... TCDD Genel Müdürlük Müşaviri

* Y. Müh. Necati Peköz... TCDD Genel Müdürlük Müşaviri

Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, Eskişehir Demiryolu Fabrikasında üretilen 'Devrim' ile görülüyor.

• Uydu... Türksat 1 A (24 Ocak 1994)

Türksat 1A, roket arızası nedeniyle kalkışından 12 dakika sonra okyanusa düştü. Türkiye'de üretilen ilk uydu ise 'İTÜpSAT1'...

İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi Uzay Mühendisliği Bölümü tarafından Türkiye'de üretilen ilk uydu olan 'İTÜpSAT1' ise 23 Eylül 2009'da Hindistan'dan uzaya fırlatıldı.

• İHA... ANKA (30 Aralık 2010)

24 Aralık 2004'te Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) ile Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. (TUSAŞ) arasında imzalanmış olan sözleşmeyle yürürlüğe giren Türk İnsansız Hava Aracı (TİHA) Programı ile üretildi.

KÜLTÜR SANAT

• Sesli Film… İstanbul Sokakları'nda (1931)

Yönetmen… Muhsin Ertuğrul

Oyuncular… Semiha Berksoy, Hazım Körmükçü, Talat Artemel, Behzat Butak ve İsmail Galip Arcan

Filmde, aynı kadına âşık olan iki kardeşin yaşamlarında meydana gelen sıra dışı olaylar konu edildi.

• Uluslararası ödül kazanan sinemacı… Muhsin Ertuğrul (1934)

Muhsin Ertuğrul, 'Leblebici Horhor Ağa' ile 2’nci Uluslararası Venedik Film Şenliği'nde 'Onur Diploması' adı verilen ödüle layık görüldü.

• Uluslararası ödül kazanan film… Susuz Yaz (1964)

Necati Cumalı’nın aynı adlı eserinden senaryolaştırılan ‘Susuz Yaz’, Berlin Film Festivali’nde ‘En İyi Film’ dalında ‘Altın Ayı’ kazandı.

Susuzluk ve kadınsızlık temasını işleyen ‘Susuz Yaz’, aynı zamanda aynı yıl, Meksika’da düzenlenen Acapulco Film Festivali’nde de ‘Altın Maya Ödülü’ne layık görüldü.

‘Susuz Yaz’, Türkiye’nin ilk Oscar adayı filmi de oldu.

Yönetmen… Metin Erksan

Oyuncular… Hülya Koçyiğit, Erol Taş, Ulvi Doğan

• Türk operası... Özsoy Destanı Operası (19 Haziran 1934)

Ahmet Adnan Saygun tarafından bestelenen 'Özsoy Destanı Operası', Ankara Halkevinde sahnelendi. İran Şah’ı Rıza Pehlevi’nin Türkiye ziyareti çerçevesinde Mustafa Kemal Atatürk'ün direktifleriyle hazırlandı. Başrolleri; Nimet Vahit ile Nurullah Şevket Taşkıran paylaştı.

• Nobel Ödülü… Orhan Pamuk (2006)

Orhan Pamuk, Nobel Ödülü’nü ‘Edebiyat’ dalında aldı.

Ödülü, 54 yaşında alan Orhan Pamuk, bu ödülü kazanan en genç edebiyatçılardan biri oldu. Pamuk’un kitapları 63 dilde tercüme edilirken, yüzden fazla ülkede yayımlandı, yaklaşık 13 milyon baskı yaptı. Orhan Pamuk, 2006’da Time Dergisi tarafından ‘Dünyanın En Etkili 100 Kişisi’ arasında seçildi.

• Müzikte uluslararası en büyük başarı... Sertab Erener (2003)

Sertab Erener, Eurovision Şarkı Yarışması’nda birinciliği, ‘Everyway That I Can’ ile Letonya’nın başkenti Riga’da düzenlenen yarışmada 167 puanla kazandı.

• Türkiye Kültür Yolu Festivalleri (2021)

Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından düzenlenen Beyoğlu Kültür Yolu Festivali ile başlayan festivaller dizisi Türkiye Kültür Yolu Festivalleri çatı adı altında 2023'te 11 şehre yayıldı. Guinness Rekorlar Kitabı'na girecek kadar yaygın ve büyük olan Türkiye Kültür Yolu Festivalleri'nin düzenleneceği şehir sayısı, 2028'e kadar 35'e çıkacak.

SPOR

• Futbolda şampiyon takım… Harbiye

1924'te ilk Türk Spor Kongresi toplandı. Bu kongre sırasında tamamlanmak üzere ilk kez Türkiye çapında bir turnuva düzenlendi. Bu turnuvayı kazanan Harbiye, ilk Türkiye şampiyonu oldu. Turnuvaya katılan takımların ulaşım ücretlerinin yarısı, Mustafa Kemal Atatürk'ün talimatıyla devlet tarafından karşılandı.

• Futbolda milli maç (Erkekler) … Çekoslovakya

25 Mayıs 1924’te Paris'in Bergere Stadyumu’nda oynanan maçta milli takımımız 5 - 2 mağlup oldu. Gollerimizi, Bekir Refet attı. Erkekler futbolunda en büyük başarımızı 2002'de elde ettik. Millilerimiz, Dünya Kupası üçüncülük maçında Güney Kore'yi 3 - 2 yendi.

• Futbolda milli maç (Kadınlar)… Romanya (8 Eylül 1995)

İstanbul’da oynanan maçı, kadın milli takımımız 8 – 0 kaybetti.

• Futbolda yabancı transferi... Oscar Garo (1951)

Arjantinli Oscar Garo, Adalet takımına transfer olarak Türkiye'de futbol oynayan ilk yabancı oldu.

• Futbolda yabancı teknik direktör... William Brown Hunter (1924)

Hem Türkiye millî futbol takımının hem de Galatasaray'ın başına geçti. Hunter, millî takımı Paris'te düzenlenen 1924 Yaz Olimpiyatları'na hazırlamak için getirildi.

• Basketbolda milli maç (Erkekler)… Yunanistan

24 Haziran 1936’da Beyoğlu Halkevi Salonu’nda oynanan maçı Türkiye, 49 – 12 kazandı.

• Voleybolda milli maç (Erkekler)… 1956’da Paris’te yapılan Erkekler Dünya Voleybol Şampiyonası.

• Voleybolda milli maç (Kadınlar)... 1957’deki Uluslararası İstanbul Turnuvası. Kadınlar voleybolunda en büyük başarımızı eylül 2023'te elde ettik. Milliler, aynı zamanda 'Dünya Kupası' adıyla oynanan olimpiyat elemelerinde tüm maçlarını kazanan tek takım oldu. Organizasyonu; 21 puanla namağlup zirvede tamamlayan milli takım, böylece 2023 Dünya Kupası'nı kazandı.

• Olimpiyatlarda altın madalya… Yaşar Erkan

Güreş sporcusu Yaşar Erkan, 24 yaşındayken 1936’da Berlin’de düzenlenen Yaz Olimpiyatları’nda 61 kilo Grekoromen stilde Altın Madalya kazandı.

Mustafa Kemal Atatürk, Yaşar Erkan’a telgraf gönderdi; “Kendin küçüksün ama memleket için önemli bir iş yaptın. Artık adın Türk spor tarihine geçti. Çok yaşa Yaşar.”

Yaşar Erkan

EĞİTİM

• Yüksekokul… Ankara Adliye Hukuk Mektebi (5 Kasım 1925)

FİNANS

• Banknot basımı... (5 Aralık 1927)

İlk Türkiye Cumhuriyeti banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927'de dolaşıma çıkarıldı.

• Banka… İş Bankası (26 Ağustos 1924)

Cumhuriyet döneminin ilk ulusal bankası olan İş Bankası, Atatürk'ün direktifleriyle İzmir Birinci İktisat Kongresi'nde alınan “büyük sermayeli milli bir tedavül bankası teşkil edilerek sermayesinin yalnız ahali tarafından temini kabil olmadığı takdirde bir kısmının hükûmet tarafından hisse senedi satın alınmak suretiyle temini ve mütebaki sermayenin münhasıran Türklere aidiyeti” kararı doğrultusunda Celal Bayar'ın liderliğinde Ankara'da 10 personel ile hizmete başladı. 1924'ün sonlarında İstanbul Şubesi, 1925'te ise İzmir ve Bursa şubeleri açıldı.

Ankara'nın Ulus Semtindeki İş Bankası Genel Müdürlüğü.

AKTÜALİTE

• Dünya güzeli Türk kadını… Keriman Halis Ece (1932)

Keriman Halis Ece, 31 Temmuz 1932’de Belçika’nın Spa kentinde düzenlenen Dünya Güzellik Yarışması’nda birinci olduğu zaman 29 yaşındaydı.

1934’te soyadı kanununun çıkmasıyla Mustafa Kemal Atatürk, Keriman Halis’e ‘Ece’ soyadını verdi.

• Televizyon yayını... (31 Ocak 1968)

İlk deneme televizyon yayını Ankara'da Mithatpaşa Stüdyosu'nda Mahmut Tali Öngören'in açılış konuşmasıyla başladı. Bu ilk deneme yayını yaklaşık 1.5 saat sürdü. Daha sonra haftada üç gün, üçer saat olarak devam eden yayınlar, bir yıl sonra haftada 4 güne çıktı.

• Cep telefonu kullanımı... (1992)

İlk cep telefonu görüşmesi, Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ile Başbakan Tansu Çiller arasında gerçekleştirildi.

KADINLARIN İLKLERİ

• Kadın başbakan… Tansu Çiller (25 Haziran 1993)

Başbakanlık görevini 1993 - 1996 arasında sürdüren Tansu Çiller, Türkiye siyasi tarihindeki ilk ve tek kadın başbakan. Çiller, 1993 - 2002 arasında Doğru Yol Partisi genel başkanlığı görevini yürüttü. 1996 - 1997 arasında ise başbakan yardımcılığı ve Dışişleri Bakanlığı görevini üstlendi.

• Kadın bakan... Türkân Akyol (25 Mart 1971)

12 Mart 1971 Silahlı Kuvvetler muhtırasının ardından 19 Mart’ta Nihat Erim'in kurduğu 33'üncü hükümette 25 Mart 1971′de meclis dışından bağımsız olarak Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı olarak atandı. Böylece Türkiye'de bakan olan ilk kadın oldu. 13 Aralık 1971'de bakanlık görevinden istifa ile ayrılıp tekrar Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’ndeki profesörlük görevine döndü. 31 Mayıs 1980'de Ankara Üniversitesi’ne Rektör seçildi. Böylece Türkan Akyol, Türkiye’deki ilk kadın rektör oldu.

• Kadın milletvekilleri… Kadınlar seçilme hakkını belediyelerde 1930'da, milletvekili seçimlerinde ise 1935 yılında elde etti. Cumhuriyetin ilk kadın milletvekilleri 1935 seçimlerinde meclise giren 17 kadın milletvekiliydi. Kadınların ilk kez oy kullandığı TBMM 5’inci Dönem seçimleri 8 Şubat 1935 Türkiye genel seçimlerinde yapıldı ve 17 kadın milletvekili ilk kez meclise girdi. Ara seçimlerde bu sayı, 18'e ulaştı.

Kadın Milletvekilleri;

* Mebrure Gönenç (Afyonkarahisar)

* Sabiha Gökçül Erbay (Balıkesir)

* Şekibe İnsel (Bursa)

* Huriye Öniz Baha (Diyarbakır)

* Fatma Memik (Edirne)

* Nakiye Elgün (Erzurum)

* Fakihe Öymen (İstanbul)

* Hatı Çırpan (Ankara)

* Ferruh Güpgüp (Kayseri)

* Bahire Bediş Morova (Konya)

* Mihri Pektaş (Malatya)

* Meliha Ulaş (Samsun)

* Fatma Esma Nayman (Seyhan)

* Sabiha Görkey (Sivas)

* Seniha Hızal (Trabzon)

* Benal Nevzat Arıman (İzmir)

* Türkan Örs Baştuğ (Antalya)

* Hatice Özgener (Çankırı / ara seçim)

• Kadın Doktor… Hatice Safiye Ali

1894’te İstanbul'da doğan Hatice Safiye Ali’nin babası Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid'in yaverlerinden Ali Kırat Paşa.

• Pilot... Bedriye Tahir Gökmen (1933)

1932'de Vecihi Uçuş Okulu'nda havacılık eğitimine başladı. Bir yandan memurluk yaparken bir yandan uçuş eğitimlerini sürdürdü. 1933'te bröve aldı. Abdurrahman Türkkuşu ona Gökmen lakabını takmıştı. Gökmen Bacı olarak tanınan Bedriye Tahir, 1934’te Soyadı Kanunu çıkınca Gökmen soyadını aldı.

• Merkez Bankası başkanı... Hafize Gaye Erkan (9 Haziran 2023)

Boğaziçi Üniversitesi'nden mezun olmasının ardından eğitimine Amerika Birleşik Devletleri'nde devam etti ve orada finans alanında çalışmaya başladı. Çeşitli finans danışmanlığı şirketleri ve bir bankada üst düzey yöneticilik yaptı.Bazı ekonomi dergileri tarafından dikkat çeken genç ekonomistler arasında gösterildi. Haziran 2023'te Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası başkanlığına getirildi ve bu göreve atanan ilk kadın oldu.

• Otomobil yarışçısı: Sâmiye Cahid Morkaya (1930)

1930 ve 1931 yıllarındaki yarışlarda dereceye giren Sâmiye Cahid Morkaya, ilk şampiyonluğunu 1932’de; İstinye - Zincirlikuyu arasındaki 9.5 kilometrelik parkurda düzenlenmiş olan ralliyi kazanarak elde etti. Morkaya'nın ilk şampiyonluğuna, yarışmaya katılan erkekler, yarışma kurallarında kadınların da yarışa katılabilmesini öngören bir madde olmamasını gerekçe göstererek itiraz etti. İtirazlar sonucunda görülen mahkemede Sultanahmet Sulh Mahkemesi, yarış şampiyonunun Sâmiye Cahid Morkaya olduğunu belirtti.

• Arkeolog... Jale İnan (1943)

Uzun yıllar devam eden programlı kazılarla Perge ve Side antik kentlerinin gün ışığına çıkarılmasına emek vererek; çıkarılan eserlerin sergilenmesi için Antalya ve Side müzelerinin kurulmasını sağladı. Programlı kazıların dışında tarihi eser kaçakçılığına karşı çeşitli kurtarma kazıları gerçekleştirdi.

• Avukat... Süreyya Ağaoğlu (1928)

Serbest avukatlık ruhsatını alarak, Türkiye'nin ilk kadın avukatı ünvanının sahibi oldu ve hayatı boyunca avukatlık mesleğini sürdürdü.

• Belediye başkanı... Sadiye Hanım (Belde - 1930) / Müfide İlhan (Şehir - 1950)

Sadiye Hanım, Artvin ili Yusufeli ilçesine bağlı Kılıçkaya beldesinin belediye başkanı seçildi. Bu görevi, iki yıl yürüttü. Müfide İlhan, Demokrat Parti'den belediye başkanı seçildi. Siyasi çatışmalar nedeniyle Aralık 1951'de görevinden ve partisinden ayrıldı.

Müfide İlhan

• Kadın büyükelçi... Filiz Dinçmen (1982)

Dışişleri Bakanlığı’ndaki görevine 1961'de Birleşmiş Milletler Dairesi 3'üncü ve 2'nci katipliğiyle başladı. 1965'te Birleşmiş Milletler New York temsilciliğinde 2'nci sekreter ve daha sonra da birinci sekreter görevini yerine getirdi. 1968 - 1970 arasında Türkiye Cumhuriyeti Tahran Konsolosluğu’nda görev aldı. Başarılı kariyeri ile 1982'de Hollanda Lahey Büyükelçiliği görevine getirildi.

• Kadın futbol hakemi… Drahşan Arda (1968)

1967 - 1968 sezonunda hakemlik kursunu Zonguldak'ta tamamlayan Drahşan Arda, sertifikasını alarak hakemliğe başladı. Arda, aynı zamanda FIFA tarafından da onaylı olarak dünyanın ilk kadın futbol hakemi oldu.

• Futbol Antrenörü ve Milli Maç Hakemi… Lale Orta (1985)

Lale Orta, 20 yıl boyunca erkek liglerinde futbol hakemliği yaptı. 60'ı uluslararası olmak üzere profesyonel ve amatör liglerde yaklaşık 1.500 maç yönetti. FIFA Kokartlı Orta, Merkez Hakem Kurulu başkanlığı da yaptı.

• Yönetmen ve Yapımcı… Cahide Sonku (1949)

30 yaşındaki Cahide Sonku, ‘Fedakâr Ana’yı Seyfi Havaeri ile birlikte yönetti. Sonku’nun sonraki kariyerinde ‘Vatan ve Namık Kemal' (1951) ve ‘Beklenen Şarkı’ (1953) adlı iki yönetmenlik çalışması daha bulunuyor.

Cahide Sonku, aynı zamanda ‘Vatan ve Namık Kemal’ ile Türk sinemasının ilk kadın yapımcısı olma ünvanına da sahip.

• Olimpiyatta madalya kazanan Türk kadın sporcu... Hülya Şenyurt (1992)

1992 Barcelona Olimpiyatları'nda judo dalında bronz madalya kazandı.

Hülya Şenyurt, aktif spordan emekli olduktan sonra öğrenci yetiştirmeye başladı.