Sahnedeki Madun: Ötekinin daha da ötekileştirildiği dünyamız!

ÖTEKİLİĞİN İNŞASI

“Merkezde olanın, merkezin dışında kalanları, kendini tarif etmek üzere konumlandırması “öteki”yi üretir. Uygarlıklar düzeyinde öteki Batı’nın Doğu’yu görme biçimidir. Batı’nın Doğu’yu ve Doğulunun kimlik inşasını başlatan kurması anlamındadır. Doğu’nun ötekisi de Batı’dır (…) Ben ile başkası arasındaki özne ve nesne olma halleri, Batı ile Doğu’nun birbirine özne ve nesne olma durumlarıyla örtüşür (…) bu çatışma arasında birinin diğerine baskın olduğu bir ben meydana gelir.”

Batı’nın düşünce dünyasında “Doğu” kendisinin hayali bir zıddı olarak görülüyor. Bu durum ise bilgi merkezli şekilleniyor. Farklılıklar üzerinden değil de karşıtlıklar üzerinden tanımlamalar yapılıyor. Batı, “bilgi üretimi”ni karşıtlık vasıtasıyla gerçekleştirirken kendi öznel kimliğini de üstünlük kompleksiyle oluşturuyor. Ortaya bir “bakış” çıkıyor. Fenomenolojik açıdan değerlendirirsek, bu bakış “üst perdeden bir bakış” ki Batı’nın kolektif bilinci Doğu’ya bu şekilde yöneliyor. Bu durum ise epistemolojik olarak “Oryantalizm” sorununa dikkat çekiyor. “Oryantalizm” nedir? Oryantalizm, Doğu ve Batı arasındaki ontolojik ve epistemolojik ayrıma dayanan bir düşünme biçimidir. Said’e göre bu, düşünme biçiminin de ötesindedir.

“Oryantalizm” bilgi üretir ve bu bilgiler belirli iktidarlarca yönetilir: “Oryantalizm öncelikle 18. Yüzyılda gelişmiş akademik bir disiplindir. Said oryantalizmin bu tipine ‘açık oryantalizm’ der. Diğer taraftan, oryantalizm bir düşünme biçimidir. Doğu ile Batı arasındaki epistemolojik ve ontolojik ayrıma dayanır. Bu konuda sadece akademisyenler değil yazarlar da Doğu hakkında beyanda bulunurlar. Said oryantalizmin bu tipine ‘örtük oryantalizm’ der (…) açık oryantalizmin en önemli faktörlerinden bir ötekileştirmedir. Daha doğrusu oryantalizmin ana malzemesi bir öteki yaratmaktır. Beslendiği kaynak olarak başka bir kültür ve kültür karşısında kendi hegemonyası vardır.”

Epistemoloji ve ontoloji nedir? Epistemoloji, felsefenin bilgiyi konu alan bir dalıdır. Bilginin doğruluğu, sınırlılığı, kaynağına ve doğasına yönelir. “Bilgi nedir, nasıl elde edilir” sorularını temel alır. Ontoloji ise “varlığı” ve “var olan”a odaklanır. “Varlık nedir?” ve “Neyin var olduğunu” esas alır. Bu bilgiler ışığında Said’e göre “oryantalist bilgi” Batılı akademisyen, yazarlar, sanatçılar tarafından üretildiği için doğruluğu ve güvenirliği sorgulanmalıdır. Çünkü Doğu’nun kimliği ve kültürü bu bilgiler ve bakış açısıyla üretiliyor. Bu anlamda “güç ilişkileri” ve “bilginin kimin tarafından üretildiği” sorusu temel mesele haline geliyor.

Oryantalist söylem içinde kodlanan Doğu; geri kalmış, yardıma muhtaç ve rasyonel olmayandır. Batı ise rasyonel ve güçlüdür. Bu anlayışla sanat, tarih, sosyoloji ve özellikle de sanatta temsil ilişkileri inşa ediliyor. Kankaytsın, düşünür Foucault’un görüşlerine de yer veriyor: “Foucault’ya göre iktidar, bilgi üretir ve karşılıklı olarak bilgi de iktidarın etkilerini belirler. Bir bilgi üretimi varsa, o iktidardır. Bilgi olmadan iktidar olmaz. Bilgi, başakları için oluşturulan iktidar alanı yaratırken bir de öteki de gerekir.” İktidar ve bilgi arasındaki güç ilişkisi simbiyotiktir. Bu durumda özne nesneleştirilir.

"Tarih ne şimdiki zamanda ne de geçmişte edebi bir uğraştır. Yeniden kurmacıların, olguları aktarırken tarafsız olmaları edebi uğraş olarak ancak gerçek karakterini bulandıran bir paradigmadır (…) tarih bir anlatı formudur (…) Oryantalizmi kullanan biri Doğulu olarak görülen her türlü sorun ve nesneyi belirli sözcük ve cümleler ile gösterip isimlendirir.”

Öte yandan kitap, “Doğulu ve doğululuk” gibi kimliğin inşasını ve kültür/temsil kavramlarını detaylı olarak ele alıyor: “Kimlik yeni kültürel pratiklerin temsili olarak değil, hiçbir zaman tamamlanmayan, her zaman süreç içinde olan ve her zaman temsil dışında değil, içeride oluşturulmuş olan bir üretim olarak düşünmeliyiz (…) Kimlik var olabilmek için değişkenlere/farklılıklara ihtiyaç duyar ve kendini güvende hissetmek için farklılığı ‘öteki’liğe dönüştürür (…) Batı düşüncesinde ve modernizm eleştirilerinde ben ‘uygar’, öteki ‘barbar’ olandır. Başkasına, başka kültürlere bakarak Batı kendi kimliğini, hegemonyasını var eder.”

SAHNEDEKİ ÖTEKİ

Kitap, tiyatro metinlerinde Doğu insanının Batı merkezli oryantalist bakış açısıyla nasıl tasvir edildiğinin üzerinde duruyor. Birçok ünlü yazarların metinlerinden örnekler sunuyor: “Örneğin oyun yazarı, şair William Shakespeare’in Othello oyununda Iago, Othello’ya “Barbar Atı” ya da “Berberi Atı” diye seslenir. Yine aynı oyunda Othello için “Şehvet Düşkünü Mağripli” ya da “Yaşlı Bir Kara Koç” nitelemeleri görülür. Çünkü bunların her biri Othello’yu hayvansı, yabani, vahşi gören bir bakış açısının ürünüdür ve oyun boyunca engel olamadığı kıskançlık duygusu –doğulu bir özellik– onun yıkımını getirir (…) Othello Mağripli, Türk, Arap, Osmanlı, Müslüman bir melezle benzerlik gösterirken Hristiyanlığı tehdit eden kötülüğün teatral göstergesi olur”

Kankaytsın, bir başka örnekte Burton’un çevirilerine değiniyor. 1001 Gece Masalları, Itırlı Bahçe ve Kama Sutra gibi metinlerde Doğulu kadın seks objesi gösterilip, aşağılanıyor.

“Gezginler Doğu hakkındaki egzotizme kendi fantezilerini de katarlar. Gaddarlık, fanatizm ve şehvet düşkünlüğüyle Doğu tarif edilir. Doğu, Batı’nın kendi öyküsünü oluşturmasına ve farklılığına bir neden yaratır (…) Shakespeare’in Antonius ve Kleopatra’sında Doğulu, cezp eden, nefret eden, defeden, güvensiz ve tekinsiz olandır. Antik Yunan ve Roma döneminde de yazılan eserlere egemen anlayışta Doğu, “Öteki” ve “Barbar” olarak nitelendirilir. Çünkü Asya imajı baskındır (…) Said’in Aiskhylos örneğine bakıldığında Persler’den beri Doğu, uzak, tekinsiz, tehdit edici ötekilikten yas tutan Asyalı kadına dönüştürülür.”

Kitapta bu benzeri birçok örnek yer alıyor. Kankaytsın'ın analizleriyle bizlere geniş bir perspektif sunuyor.

Öte yandan kitap, Gazze’de yaşanan insanlık dramını anlamamız açısından da bir kaynak niteliğinde…