El Cezerı neyi icat etti? El Cezeri'nin icadı, buluşu neydi?
Saray bahçelerindeki gümüş havuzlar nasıl kendi kendine su püskürtebiliyordu? Yüksek kalelerde asılı saatler vakti hangi gizemli dişlilerle haber veriyordu? "El Cezeri neyi icat etti?" ve "El Cezeri'nin icadı neydi?" soruları, Orta Çağ İslam dünyasının mühendislik mucizesini anlamak isteyen herkesi büyüler. Adı modern robotik kitaplarında "mekatroniğin babası" olarak geçen dâhi, su gücünü ve dişli mekanizmaları eşsiz bir yaratıcılıkla harmanladı.
Kimi zaman mihrabın yanındaki fil heykeli on iki farklı saati birden okuturken, kimi zaman zincirli tulumbalar tarlalara ırmak taşımadan neredeyse yüz kat fazla su pompalıyordu. El Cezeri'nin buluşları, bugün bile kontrol mühendisliği derslerinde örnek problem olarak karşımıza çıkacak kadar ileri bir otomasyon mantığı sergiler.
Günümüz Diyarbakır–Cizre bölgesinde doğan Bediüzzaman Ebû’l‑İz İsmail bin Rezzaz el Cezerî, 12. yüzyılın son çeyreğinde Artuklu sarayına başmühendis olarak atandığında henüz otuzlu yaşlarındaydı. İbn Sînâ’nın tıp metinleri, Öklid’in geometri risaleleri ve Heron’un pneumatika çalışmalarından esinlenen genç mühendis, saray kütüphanesinde yoğurduğu kuramsal bilgiyi doğrudan atölyeye taşıdı. Yirmi beş yıllık saray hizmeti boyunca yalnızca eğlencelik otomata oyuncakları değil, debimetre hassasiyetinde çalışan sarnıç regülatörleri, altı pistonlu su pompaları ve astronomik saatler tasarladı. 1206 yılında yazımını tamamladığı "Kitâb fî Ma’rifeti’l‑Hiyel el‑Hendesiye" yani "Mekanik Harikalar Kitabı" ile çizimlerini ölümsüzleştirdi; 50’den fazla makinenin detaylı şeması, bugüne dek 15’in üzerinde kopyayla günümüze ulaştı.
EL CEZERI NEYİ İCAT ETTİ?
En çok hayranlık uyandıran düzenek, fil su saati olarak bilinir. Altı metrelik oyma ahşap figürde devasa bir fil gövdesi, üstünde Hint‑Sasani sentezi minyatür bir kale, kalenin içinde merasim elbiseli iki zurnacı ve bir davulcu yer alır. Saatin kalbi, filin karnına gizlenmiş bakır haznedir. Suyun dolmasıyla yavaş yavaş alçalan şamandıra, zincirli makarayı çekerek kalenin balkonundaki gösterge diskini döndürür; her yarım saatte kuş tünelinden çıkan horoz gagası vakit topunu düşürür, zurnacılar başlarını sallar, davulcu minik tokmağını indirir. Bu koreografide elektrik, barut ya da insan gücü yoktur; yalnızca suyun potansiyel enerjisi, ağırlık merkezinin sürekli yeniden ayarlanması ve kusursuz dişli oranları vardır. 13. yüzyıl kaynakları, Bağdat Rasathanesi’nin gece gözlemlerini bu saatin parlak kandilleri eşliğinde senkronize ettiğini kaydeder.
EL CEZERI NEYİ BULDU
El Cezeri’nin en verimli keşfi tartışmasız zincirli kepçe tulumba sistemidir. Düzeneğin prensibi günümüz kova elevatörlerine benzer: Su içine daldıkça dolan kovalar, dişli çarkın çevrilişiyle yukarı yükselir, tepe noktasında ağırlık pimini açarak suyu kanala boşaltır. Yenilik, kovaların tek tek metal pimlerle ayarlanabilir açıda monte edilmesindedir; böylece pompalanan suyun debisi ihtiyaç doğrultusunda incelikle ayarlanabilir. Ayrıca El Cezeri, çark miline bağladığı ağaç eksantrikle bir "sallama fren" mekanizması ekleyerek ilk kez dönme momentini dengelemiş, hayvan gücü veya su çarkı beslemesinde enerji tasarrufu sağlamıştır. Dakikada yüzlerce litre kapasiteye ulaşan sistem, Fırat kıyısındaki pamuk tarlalarını ve Diyarbakır surları içindeki hamamları besleyen asırlık su şebekesinin ana pompası olmuştur.
EL CEZERİNİN BULUŞU NE?
El Cezeri’nin en sıra dışı makineleri, aslında gündelik ihtiyaçlara dönük "otomatikleşmiş hizmetliler" kategorisinde toplanabilir. Bunlardan en popüleri robot hizmetkâr dır. Silindirik bir gövdenin içindeki kam mili, suyu milimetrik aralıklarla tas bölmesine doldurur. Misafirin önüne geldiğinde kapak devrilir, tas gümüş tabla üzerine kayar; ardından hizmetkâr kollarıyla baş selamı vererek geri çekilir. Bu işleyiş şamandıra, kam kolu ve kasnakların öngörülemez uyumuna dayanır. Bugünün lineer aktüatör mantığına çok benzeyen bu sistem, su seviyesine göre süre ayarlı bir döngü sunar. El Cezeri ayrıca karışım pompası ile sabit oranlı kokulu su üreten bir düzenek kurmuş; çift pistonlu bu makine, farklı yoğunlukta sıvı karışımlarını egzoz valfleriyle senkronize ederek günümüz dozaj pompalarının analog atası sayılmıştır.
EL CEZERİNİN İCADI NE?
El Cezeri’nin gerçekte "tek bir icat" yerine entegre hidromekanik otomasyon felsefesi geliştirdiğini söylemek daha doğrudur. Saray avlusundaki su kaynağı, tulumba yoluyla depoya çıkar; depodaki basınç hattı fıskiyelere, robot ibrikçilere ve fil saatine aynı anda hayat verir. Her cihaz, ortak su hattından aldığı enerjiyi kendine özgü bir senaryo içinde mekanik zekâyla dönüştürür. Bu yaklaşım, günümüz akıllı üretim tesislerinde tek hat üzerinde çalışan çoklu robot kolları hatırlatır. El Cezeri’nin valf, şamandıra ve dişli üçlüsünü yazılım mantığıyla birleştirmesi, endüstri 4.0 fikrinin sekiz asır önceki öngörüsüdür.
EL CEZERİ’NİN MİRASI
“El Cezeri neyi icat etti?” sorusunun cevabı, tek bir makineye işaret etmeye çalışmakla eksik kalır. O, suyun potansiyel enerjisini dişlilerle matematiksel programa dönüştürerek mekanik otomasyon çağının kapısını araladı. Sekiz yüzyıl sonra hâlâ mühendislerin, sanat tarihçilerinin ve robot tasarımcılarının başvuru kaynağı olan çizimleri; analog sinyallerden dijital kontrol şemalarına uzanan uzun bir ilham zincirinin ilk halkasıdır. Saatten pompaya, müzikli kayıkçılardan makine zekâsına kadar uzanan geniş yelpaze, Cizreli dâhinin "sibernetik" deyiminin hakkını verir. Bugün bir kahve makinesinin sıcak suyu Heaviside kontrolüyle dökmesine hayran kalıyorsak, perde arkasında El Cezeri’nin şamandıra‑kam‑dişli orkestrasının melodisi hâlâ sürmektedir.
