'Hatada' yüzde 93'lük düşüş

TCMB'nin son açıkladığı ödemeler dengesi verilerine göre Türk ekonomisi yılın ilk 9 ayında 40 milyar 839 milyon dolar cari açık verdi. Söz konusu dönemde açık geçen yılın ilk 9 ayına oranla yüzde 6.8 yükseldi. Eylül ayında 1milyar 876 milyon dolarla 2021'den bu yana ikinci kez cari fazla verildi. Eylül ayındaki bu gelişmede seyahat kaleminden kaynaklanan net gelirlerin 5 milyar 33 milyon dolar olarak gerçekleşmesi etkili oldu.

Eylülde son yıllarda sık sık tartışmalara konu olan net hata ve noksan kaleminde ise 208 milyon dolarlık giriş gerçekleşti.

2022'nin ilk 9 ayında net hata ve noksan kaleminde 20 milyar 597 milyon dolarlık giriş yaşanmıştı. Bu yılın ocak-eylül döneminde ise bu kalemdeki giriş geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 93.2 düştü ve 1 milyar 406 milyon dolar olarak gerçekleşti.

Aslında mayıs ayında 9 milyar 331 milyon dolarla net hata ve noksanda tarihin en büyük 2. aylık açığı verildi. Ancak haziran ve temmuz aylarında toplam 11 milyar 83 milyon dolar fazla verilmesi bu kalemde dengelenmeyi sağladı.

Zaman zaman kamuoyunda 'kaynağı belirsiz para hareketi' olarak da nitelendirilen net hata ve noksan kaleminin pek çok sebebi olabiliyor. Bunu anlamak için önce ödemeler dengesini oluşturan kalemlere bakmak gerekiyor. Ödemeler dengesini oluşturan üç ana kalem cari işlemler hesabı, sermaye hesabı ve finans hesabı ve rezerv varlıklar olarak sıralanıyor.

Ekonomist Mahfi Eğilmez bu kalemleri şu şekilde açıklıyor:

Cari İşlemler Dengesi: İhracat + hizmet gelirleri + diğer gelirler – ithalat – hizmet giderleri – diğer giderler

Sermaye hesabı: Göçmen transferleri + üretilmeyen ve finansal olmayan varlıklar

Finans Hesabı: Doğrudan yatırımlar + portföy yatırımları + diğer yatırımlar

Rezerv Varlıklar: Resmi döviz rezervlerindeki artış ya da azalışlar ve IMF’ye yapılan ödemeler ya da IMF’den alınan krediler

Bu kalemlerin toplamının teoride sıfıra denk gelmesi gerekiyor. Ancak çeşitli kayıt hataları veya eksiklikleri nedeniyle bu hesapların toplamı uygulamada sıfırdan büyük ya da küçük çıkıyor. Çıkan fark ters işaretli olarak “net hata ve noksan” adı altında yazılıyor.

Eğilmez, net hata ve noksan kaleminin oluşmasının nedenlerine şu örnekleri veriyor:

Zaman uyumsuzlukları: İhraç edilmiş malın gidiş tarihiyle ihraç edilen mal karşılığında alınacak paranın gelişinin farklı dönemlerde olması gibi.

Beyan yanlışlıkları veya hataları: Gümrük beyanlarındaki eksikler ya da yanlışlar gibi.

Kayıt dışılıklar: Gelirlerin kayda girmemesi ya da finansmanın kayıt dışı olarak gerçekleştirilmesi gibi.

Anketlerdeki ölçüm hataları: Turizm gelirlerinin belirlenmesinde uygulanan anketlerin gerçeği tam olarak yansıtamaması gibi.

Yukarıdaki örneklerde özellikle 'kayıt dışılıklar' maddesi zaman zaman tartışmalara konu oldu. Türkiye, 31 ülkenin üyesi olduğu Kara Paranın Aklanmasının Önlenmesine Yönelik Mali Eylem Görev Gücü (FATF) tarafından 'gri listeye' alınmış durumda. Türkiye 21 Kasım 2021’de, kara para aklama ve terörün finansmanıyla mücadele önlemlerinin yetersiz olduğu gerekçesiyle FATF tarafından “gri listeye” alındı.

Bu tarihten itibaren ise listeden çıkmak için pek çok çalışmaya imza attı. Son olarak Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek konuyla ilgili yaptığı açıklamada Türkiye'nin gri listeden çıkması için sadece kripto varlıklara ilişkin bir yasal düzenlemenin kaldığını, onu da kısa süre içinde Meclis'e sunacaklarını belirtti.

Bakan Şimşek'in selefi Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati'nin döneminde de "gri liste" konusunda çalışmalar yapıldı. Geçen yıl FATF'nin Türkiye'yi artan "net hata ve noksan" kalemi sebebiyle "kara listeye" alacağına dair dedikodular çıkmıştı. Nebati ise Kasım 2022'de yaptığı açıklamayla bu iddiaları yalanlayarak "Bugüne kadar yürürlüğe konulan Varlık Barışı düzenlemeleri, net hata ve noksan konusunda FATF tarafından ülkemize yönelik olarak yapılmış herhangi bir eleştiri bulunmamaktadır" ifadelerini kullandı.

Bu tartışmalar 2022'de net hata ve noksan kaleminin tarihi bir seviyeye ulaşması sebebiyle başlamıştı. 2022 genelinde net hata ve noksan 24 milyar 200 milyon dolar oldu. Böylece verilerin açıklanmaya başladığı 1984 yılından bu yana en yüksek seviye görüldü. Net hata VE noksan daha önce 2018 yılında 21.3 milyar dolar ile rekor seviyede açıklanmıştı.