94. yıldönümünde ilk defa yayınlanıyor: İşte, Cumhuriyet’in kuruluş belgeleri

Cumhuriyet’in nasıl ilân edildiğini mutlaka okumuş yahut işitmişsinizdir: Gazi Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları 28 Ekim 1923 akşamı Çankaya’deki eski köşkte yemektedirler, Paşa “Yarın Cumhuriyet’i ilân edeceğiz” demiş, hemen çalışmaya başlamışlar ve ertesi gün, yani 29 Ekim’de de Büyük Millet Meclisi’nde Cumhuriyet ilân edilmiş, Mustafa Kemal Paşa da Reisicumhur seçilmiştir.

Kararın nasıl alındığını, yani ilânın hukukî boyutunun ne şekilde olduğunu hep merak etmiştim. Meclis zabıtlarında gerçi bu konuda bilgiler vardı ama Cumhuriyet’in ilân kararının veriliş biçiminin kaydedildiği zabıtların dışında asıl ilân belgesinin de mevcut olması gerekirdi ve bu kayıt şimdiye kadar ortaya çıkmamıştı.

Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yeraldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları sayfa. Bu metin Cumhuriyet’in ilânının ilk resmî belgesidir (TBMM Arşivi).

MECLİS ARŞİVİ’NDEN ÇIKTI

İlânın hukukî boyutu benim için seneler boyunca merak konusu olmuştu, mevcudiyetinden emin olduğum belgeyi Türkiye’nin en önemli arşivlerinde uzun müddet aramış ama netice alamamıştım.

Yakında çıkacak olan bir kitabımda kullanmak maksadıyla bu senenin başında arşivlerde çalışırken talih bu defa yüzüme güldü ve Cumhuriyet’in senelerdir merak ettiğim kuruluş belgesine Meclis Arşivi’nde ulaştım... Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Daire Başkanlığı Genel Evrak ve Arşivden Sorumlu Başkan Yardımcısı Doç. Dr. Abdülhekim Koçin’e bu çalışmam sırasında yaptığı yardımlardan dolayı müteşekkirim.

Diyanet İşleri Reisliği’nin Cumhuriyet’in ilânını halka duyurmaları için müftülüklere gönderdiği telgraflardan biri (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1).

ANAYASA’DA DEĞİŞİKLİK

Şimdi, Cumhuriyet’in ilânının hukukî tarafını ve belgenin önemini anlatayım:

Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Büyük Millet Meclisi “Kanun-ı Esâsî Encümeni”nin, yani Anayasa Komisyonu’nun 1921 Anayasası’ndaki altı maddenin değişmesi maksadı ile hazırladığı tasarının Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilân edildi. Anayasa’nın ilk maddesine “Türkiye’nin yönetim şeklinin ‘Cumhuriyet’, devletin dininin İslâm, resmî dilinin de Türkçe olduğu” ilâve ediliyordu. Diğer maddeler de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hükümet hakkındaydı.

Oylamadan sonra hemen reisicumhur seçimine geçildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur seçildi.

KOMİSYONUN MAZBATASI

Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda görüşülüp kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komisyonu İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili Celâl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Süreyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan)’dan meydana geliyordu.

Celâl Nuri Bey’in Meclis Başkanlığı’na hitaben kaleme aldığı komisyon mazbatası bugünün Türkçesi ile şöyle idi:

“Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah’ın da takdir ettiği savaşta millî hâkimiyet esası kat’î surette kabul edilmiş ve daima buna riayet edilegelmişti. Bu usulün necib Türk milletine ne büyük muvaffakiyet temin ettiği aşikârdır. Hâkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması ve idare usûlünün milletin mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmek esasına dayanması zaten ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, saltanatı kesin şekilde kaldıran bu kelimenin kullanılıp Türkiye Devleti’nin şeklinin cumhuriyet hükümeti olması hakkında Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun özel maddesinin bir fıkra ile açıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından münasip görülmüştür.

Bir cumhuriyet tesis kılındıktan sonra bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması tabiîdir.

Bundan başka, hükümeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafından tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından zarurî işlerdendir.

Dolayısıyla, hâlen mevcud olan devlet şeklinin tesbiti için Anayasa’nın buna dair bir, üç, sekiz ve dokuzuncu maddeleri aşağıdaki şekilde değiştirilerek açıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslâm, dilinin de Türkçe olduğuna dair özel bir madde ilâve edilmiştir.

Zikredilen maddeleri kanun hâline getirmek üzere Hey’et-i Celîle’ye arz ve teklif ve hemen müzakeresini istirham ederiz”.

Bu mazbata doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis’te 29 Ekim akşamı saat sekizde kabul edilip kanunlaşması ile Türkiye’de Cumhuriyet ilân edilmiş oldu.

Ankara’da, Cumhuriyet’in ilân edildiği ilk Meclis binası.

“Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Müdüriyeti” antetli kâğıda yazılmış olan 364 numaralı “Teşkilât- ı Esasiye Kanunu’nun bazı mevaddının tâdiline” yani “Anayasa’nın bazı maddelerinin değiştirilmesine” dair kanun şöyle idi:

“Birinci Madde: Hâkimiyet, bilâ kayd ü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müsteniddir (dayanır). Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir.

İkinci Madde: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçe’dir.

Üçüncü Madde: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, Hükümet’in inkısam ettiği şuubât-ı idareyi (ayrı ayrı bölümlere ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla idare eder.

Dördüncü Madde: Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafından ve kendi âzası meyânından bir intihap (seçim) devresi için intihap olunur (seçilir). Vazife-i riyaset (başkanlık görevi), yeni Reisicumhur’un intihabına (seçimine) kadar devam eder. Tekrar intihap olunmak (seçilmek) caizdir.

Beşinci Madde: Türkiye Reisicumhuru, devletin reisidir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Meclis’e ve Heyet-i Vekile’ye riyaset (hükümete başkanlık) eder.

Altıncı Madde: Başvekil, Reisicumhur tarafından ve Meclis âzası meyanından intihap olunur (Meclis üyeleri arasından seçilir). Diğer vekiller Başvekil tarafından yine Meclis âzası arasından intihap olunduktan sonra hey’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafından Meclis’in tasvibine arzolunur. Meclis hâl-i içtimada (çalışma döneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis’in içtimaına tâlik olunur (toplantısına ertelenir).

18 Rebiyülevvel 1342 ve 29 Teşrinievvel (Ekim) 1339 (1923)”.

Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları, Meclis’in açılışında yapılan duada.

MÜFTÜLER GÖREVLENDİRİLDİ

Meselenin temeli, Meclis’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut yönetimin ismini koymaya karar vermesi idi...

Cumhuriyet’in ilânı, Ankara’da 101 pâre top atılarak kutlanırken kararı memleketin dört bir tarafına duyurma işi de müftülüklere verildi. Evkaf ve Şer’iye Vekâleti’nin talimatı ile Türkiye’deki bütün müftülüklere telgraflar gönderen Diyanet İşleri Reisliği, müftülerden artık Cumhuriyet ile idare edileceğimizi halka duyurmasını istedi.

Bu sayfada Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yeraldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları metnin orijinali, yani Cumhuriyet’in ilânının ilk resmî belgesi yeralıyor ve belgeyi bir gazetede 94 sene sonra ilk defa yayınlamakla mutluluk duyuyorum.

1920’de açılan ilk Meclis, bu tahta okul sıralarında çalışmıştı.