Ücret, üretim faktörlerinden emeğin fiyatı(bedeli)dir. Ücret, bedensel ve zihinsel emeğiyle (bir işverene bağımlı olarak) iktisadi faaliyetlere katılma(çalışma) karşılığında emek sahibine sağlanan para ile para olarak ifade edilebilen maddi yararlardan oluşur. Emeğin diğer faktörlerden farklı oluşuna bağlı olarak ücret, üretilen malın satışı beklenmeden ve işletmenin kar veya zararına bağlı olmaksızın işverence emek sahibine ödenmesi gereken, miktarı (veya esasları) önceden belirlenmiş bir gelir, olarak da tanımlanır. Toplam ücret, genellikle, "temel/çıplak ücret-maaş", "performans ücreti", "ek yararlar" ve "sosyal hak ve yardımlar" şeklinde sınıflandırılan nakdi ve ayni (mal-hizmet) bileşenleri içerir.
Ücret, Sanayi Devrimi'nden itibaren sayı ve oranları hızla artan işçi, memur veya emekçi diye adlandırılan bağımlı çalışanlar için tek veya asıl geçim kaynağı; işletmeler için önemli bir maliyet unsuru ve işgörenlerin çalışma tutum ve davranışlarını etkileme aracı; hükûmet açısından vergi ve sosyal politika aracı olması bakımından özellikle önemlidir. Iş gücünde ücretlilerin, milli gelir içinde de ücretlerin payının artması; iktisat, çalışma ekonomisi, endüstri ilişkileri ile iş hukuku; kamu, işletme ve insan kaynakları yönetimi gibi alanların yazın ve uygulamasında ücretlerin önemini artırmaktadır.
Ücretlere ilişkin teori, inceleme, düzenleme ve uygulamalar; genellikle ücretlerin düzeyi (tutarı), yapısı (farklılığı) ve sistemleri (hesaplama ve ödeme düzenlemeleri) olmak üzere üç ana konu üzerinde yoğunlaşır.
Klasik iktisat teorilerinden beri, üretim faktörlerinin fiyatları, gelir dağılımı ve ücretlerin oluşumu ve düzeylerine dair çeşitli teoriler ileri sürülmüştür. Klasik teorilerde emeğin "meta olduğu" ve "asgari geçim haddi"ni karşılayacak bir "doğal fiyatı" bir de arz-talep ilişkileriyle oluşan "piyasa(cari) fiyatı" olduğu görüşü yaygındır. Piyasa fiyatının( cari ücretin); "tunç(geçim) kanunu", nüfus ve emek arzı artışına göre; "ücret fonu teorisi" ise emek talebi ile istihdam için işverenlerin ayırdığı "ücret fonu"ndaki değişimlere göre; Marksçı "artı(k) değer" kuramı ise faiz ve kar'ın ücretten işverenlerce alınmış haksız gelirler olması nedeniyle, kısa vadede "asgari geçim haddi"nin üzerine çıkıp altına düşse de, uzun vadede "asgari geçim ücreti" düzeyinde oluşacağını ileri sürmüştür. Göreli olarak "iyimser" diye nitelenen sonraki teorilerde, ücretlerin iş gücünün marjinal verimliliği ve pazarlık gücüne göre "asgari geçim haddi"nin üzerinde oluşabileceği ileri sürülmüştür. Çağdaş teorilerden "satın alma gücü teorisi", ücretlerin yükselmesinin emekçilerin satınalma gücünü artıracağı, bunun da ekonomide canlılık ve büyümeye (ve ücretlerin artmasına) yola açacağını ileri sürer. Iş gücü verimlilik teorisinin uzantısı sayılan "insan sermayesi" kuramına göre, emekçilerin bilgi ve becerilerine bağlı olarak ücretler, yüksek düzeylerde oluşabilecektir. "Etkin(efficiency) ücret" (beslenme, iş gücü devri, seçim, motivasyon) teorileri ise yüksek ücretlerin iş gücünün kalitesini ve çalışma motivasyonunu artırmak, kaytarma ve işten ayrılmaları azaltmak suretiyle verimliliği artıracağı ve ücret maliyetlerini azaltacağını vurgular.
Ücretlerin, sektörlere, bölgelere, iş gücü grupları, mesleklere, işletmelere, işlere, beceri ve yetkinliklere göre farklılaşması (ücret yapıları), makro ve mikro düzeyde diğer bir inceleme ve uygulama konusudur. "Ücret sistemleri" (planları) ise bireysel ücretlerin bileşimi(temel ücret yanında performansa ve üyeliğe bağlı diğer ücret bileşenlerinin varlığı ve oranının ne olacağı) ile hesaplanması ve ödenmesine ilişkin düzenlemelerle ilgilidir.
Genel olarak ücretlerin; iş piyasasının türü, hükûmet müdahaleleri ve özellikle asgari ücret, ücret ve iş güvencesi, sendikacılık ve toplu pazarlık gibi konulara dair yasal düzenlemelerin niteliği, ekonomi ve mal piyasalarındaki büyüme oranları, sosyal ve teknolojik gelişmeler, emek arz-talebi ve işsizlik, fiyat artışları(enflasyon), sektör ve işletme özellikleri, işverenlerin ödeme gücü, iş gücünün nitelikleri, verimliliği ile örgütlenme (sendikalaşma) ve pazarlık gücü gibi çok sayıda faktörün etkisiyle oluştuğu söylenebilir.
İşletme (örgüt) ve yönetim teori ve yaklaşımlarında, ücretlerin daha çok örgüt ve birey düzeyinde oluşumu (düzenlenmesi) ile önem ve etkileri üzerinde durulur. Bu çerçevede, ücretlerin gerekli sayıda ve nitelikte işgörenin temini, örgüt ve iş bağlılığının sağlanması, tatmin ve motivasyonu, performansının geliştirilmesi ile iş gücü ve ürün maliyetlerinin yönetimi, toplumsal ve yasal sorumlulukların yerine getirilmesi vb. bakımından etkileri ve önemi ele alınır. Bu bağlamda, etkin ve sosyal taraflar için uygun ücret politikaları, yapıları ve sistemlerinin oluşturulması ve uygulanmasını içeren "ücret yönetimi" (wage management), yazın ve uygulamada önemli bir insan kaynakları yönetimi işlevi olarak kabul edilir.
Ücret yönetimi kapsamında, stratejik ücret yönetimi, piyasa ücret araştırmaları, işletme ücret politikaları, ücretlemeye ilişkin düzenlemeler, iş değerlemesi ve işe dayalı ücret yapıları, beceri ve yetkinliğe dayalı ücret yapıları, band/geniş band tipi ücret yapıları, birey-grup-örgüt performansıyla ilişkili ücretlendirme /teşvikli (özendirici) ücret sistemleri, bireysel ücretlerin hesaplanması ve ödenmesi (bordrolama), ücret adaleti (iç-dış eşitlik) ve ücret memnuniyeti, ücret ve iş gücü maliyetleri, ücret artışları, uluslararası iş gücü ve özel işgören gruplarının ücretlendirilmesi, başlıca inceleme ve uygulama konularıdır.
YAZAR
Ahmet Cevat Acar
