Belirli bir zaman diliminde firmaların piyasaya sunmayı planladığı mal ve hizmet miktarına "arz" denir. Firmaların piyasadaki faaliyetleri, mal ve hizmet sunma istek ve yeteneklerinin bir sonucudur. Bir malın fiyatı yükseldikçe o maldan piyasaya sunulan miktar artar. Ceteris paribus (diğer şartlar sabitken) koşullarında, bir mal ya da hizmetin fiyatı ile arz edilen miktarı arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Bu ilişki "arz kanunu" olarak adlandırılır. Arz miktarının fiyat değişimine ne derece cevap vereceğinin ölçüsü ise "arzın fiyat esnekliği" olarak ifade edilir. Arz eğrisi, arz edilen miktarla fiyat arasındaki ilişkinin geometrik gösterimidir. Piyasa (endüstri) arz eğrisi, bireysel arz eğrilerinin yatay toplamıdır. Fiyattaki değişmeye bağlı olarak aynı arz eğrisi boyunca bir hareket "arz edilen miktardaki" değişiklik olarak ifade edilir. Arzın ceteris paribus kabul edilen bir belirleyicisi değiştiğinde ise arz eğrisinin sağa ya da sola doğru kayması "arzdaki değişiklik" olarak adlandırılır.
Ceteris paribus varsayımı, Marshall (1895)'ın kısmi denge yaklaşımına göre, incelenen piyasanın diğer piyasalardaki belirleyicilerin değişiminden etkilenmediğini ifade eder. Marshall (1895), piyasayı dengeye ulaştıran koşulları analiz edebilmek için arz ve talep eğrilerini geliştirmiştir. Ekonomi durağan koşullar altında, kararlı dengede iken arz eğrisi pozitif eğimlidir. Marshall'ın arz fonksiyonuna göre fiyat, arz edilen miktar tarafından belirlenir. Arz edilen miktar fazla olduğunda fiyat düşer ve yeniden denge sağlanır. Walras (1874), genel denge yaklaşımını geliştirerek piyasaları karşılıklı bağımlılık gösteren bir bütünsellik içinde incelemiş ve ekonomiyi, her biri belirli bir mala olan talebi, o mala olan arza eşitleyen eşzamanlı denklemler kümesi olarak tasarlamıştır. Walrasyan arz fonksiyonunda;fiyat arz edilen miktarın belirleyicisidir. Fiyat yükseldiğinde, talep düşerken arz artar. "Arz fazlalığı" denge fiyatın yeniden düşmesine neden olur. Fiyat düştüğünde ise "arz açığı" oluşur ve fiyata baskı yaparak denge fiyatı yükseltir. Değişim eş zamanlı ve gecikmesiz olarak gerçekleşir. Aksi takdirde denge kararlı kalamaz. Arz edilen miktarla fiyat arasındaki bu ilişki, arz eğrisinin pozitif eğimli olduğu varsayımı altında geçerlidir. Arz eğrisinin eğimi arttıkça arzın fiyat esnekliği artar. Arz eğrisi dikleştikçe fiyat esnekliği azalır. Ancak arz eğrisi her zaman pozitif eğimli değildir.
Ekonomi durağan koşullar altındayken bazı durumlarda (artan getiriler, ihtiyaçtan satışlar) "geriye dönük arz eğrisi" oluşabilir. Negatif eğimli arz eğrisinin eğimi, talep eğrisinin eğiminden büyük olduğunda, Walras (1874) ve Hicks (1946)'e göre, fiyat yükselerek denge fiyatın üzerine çıkarsa her noktada talep edilen miktar, arz edilen miktardan fazla olacağı için fiyat yükselmeye, aksi takdirde düşmeye devam edecektir. Denge kararsızdır.
Firmaların belli bir dengesizlik durumunda kısa ve uzun dönemdeki tepkileri değişebilir. Bu durum dinamik bir sürecin ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Ekonomi dinamik koşullardayken kararlı ve kararsız denge, "Örümcek Ağı Teoremi" kapsamında açıklanmaktadır. Örümcek Ağı Teoremi'nde arz edilen miktarı, önceki üretim dönemindeki fiyat belirler. Malın geçmiş dönemdeki fiyatı yüksek ise cari dönemde üretimin artırılması kararı alınır. Ancak üretim kararı ile ürünün elde edilmesi arasında zaman farkı vardır. Teoreme göre, talep eğrisinin eğimi arz eğrisinin eğiminden küçükse denge kararlı, büyük ise kararsızdır.
Arzın fiyat dışındaki belirleyicileri üretim maliyetleri, alternatif ürünler ve birlikte üretilen malların karlılığı, öngörülmeyen olaylar, firmaların özellikleri, fiyat beklentileri, firma sayısı ve zamandır.
1) Üretim Maliyetleri: Üretim maliyetleri ne kadar yüksek olursa herhangi bir fiyattan o kadar az kar elde edilir. Maliyetler arttıkça firma üretimi azaltacak ve muhtemelen maliyetleri çok fazla artmamış alternatif (ikame) ürünlere geçecektir. Maliyetlerin artma nedenleri:
Girdi Fiyatlarındaki Değişim: Ücretler, ham madde fiyatları, kiralar, faiz oranları veya diğer girdi fiyatları yükselirse üretim maliyetleri artacak, buna bağlı olarak arz düşecek ya da girdi fiyatlarındaki düşüş neticesinde artacaktır.
Çeşitli Maliyet Unsurları ve Atıl Kapasite: İlave ürünün marjinal maliyetinin düşmesi firmaları daha fazla üretim yapmaya teşvik eder. Bu durum atıl kapasitenin varlığına bağlı olarak arzı artıracaktır. Kısa dönemde ortalama değişken maliyetlerin üzerinde kalan marjinal maliyet eğrisi, firmanın arz eğrisidir. Uzun vadede sabit bir maliyet endüstrisinde arz, asgari ortalama maliyetlere eşittir ve esnekliği sonsuzdur. Uzun vadede artan maliyet koşullarında kıt faktörlere olan talebin artması nedeniyle maliyetler ve fiyatlar artmaktadır. Endüstri arz eğrisi fiyat arttıkça artar. Azalan bir maliyet endüstrisinde, üretken kaynakların arzının bol olduğu koşullarda üretim arttıkça maliyetler düşer. Net dışsal ekonomiler, maliyet eğrilerini aşağı çeker ve çıktıdaki ek arzlar daha düşük fiyatlarla ortaya çıkar.
Teknolojideki Değişim: Üretim tekniklerini geliştirme ve üretim faktörlerinin nitelikleri ile ilgilidir. Üretim faktörlerinin birbirlerini sürekli ikame edebilme imkanının bulunması, üretim yönteminin verimliliği, ölçeğe göre sabit maliyet ya da önce azalan sonra artan maliyet eğrisi ve üretim faktörlerinin bölünebilirliği gibi etkenler, teknolojideki değişimlerin arz üzerindeki etki kanallarıdır.
Hükûmet Politikaları: Maliyetler devlet sübvansiyonları tarafından düşürülebilirken çeşitli vergilerle artırılabilmektedir. Arz eğrisi vergi miktarına bağlı olarak yukarı doğru kayarken arz edilen miktar düşer ve artan maliyet fiyata yansır. Dış ticarette uygulanan gümrük tarifeleri, kotaların yanı sıra iç piyasada üretici ve tüketiciyi korumak maksadıyla uygulanan taban ve tavan fiyat uygulamaları arza yön verir.
2) Alternatif Ürünlerin Karlılığı: İkame malların fiyatları yükselir ve/veya üretim maliyetleri düşerse üreticilerin alternatif malın üretimine geçmesi muhtemeldir. Alternatif ürünün arzı artarken ilk üretilen malın arzı düşer.
3) Birlikte Üretilen Malların Karlılığı: Bazen bir mal üretildiğinde, aynı zamanda başka bir mal da üretilir. Bunlar, ortak arz edilen mallar olarak adlandırılır. Örneğin, petrol üretmek için ham petrolün rafine edilmesiyle benzinin yanı sıra dizel ve parafin gibi diğer yakıtlar da üretilir. Talep ve fiyat artışı nedeniyle daha fazla benzin üretilirse diğer yakıtların arzı da artacaktır.
4) Doğa, Tesadüfi Şoklar ve Diğer Öngörülemeyen Olaylar: Bu kategoride, tarım üretimini etkileyen hava durumu ve hastalıklar, ithal edilen ham madde arzını etkileyen savaşlar, endüstriyel anlaşmazlıklar, depremler ve ekonomik krizler gibi öngörülemeyen olaylar yer alır.
5) Firmaların Özellikleri: Karı maksimum düzeye çıkarmayı hedefleyen bir firmanın arzı, satışları maksimuma çıkarmayı amaçlayan bir firmanın arzından daha farklı olacaktır. Monopollerde üretim kotaları ve limit fiyatlama; oligopol piyasalarda liderin üretimini belirlemesinin ardından takipçi firmaların üretimlerini belirledikleri Stackelberg Modeli; üretim kararlarının diğer firmanın üretim düzeyine ilişkin bir öngörüye dayandırılarak eş anlı verildiği Cournot Düopol modelleri ve fiyatın diğer firmanın fiyatına ilişkin bir öngörüye dayandırılarak belirlendiği Bertrand Modeli gibi stratejiler firmaların arzı üzerinde belirleyicidir.
6) Fiyat Beklentileri: Gelecekte fiyatın yükselmesi bekleniyorsa üreticiler sattıkları miktarı geçici olarak düşürebilir. Bu çerçevede, stoklarını artırıp fiyat arttığında piyasaya sürmeleri muhtemeldir. Aynı zamanda yeni makine ve teçhizat alabilir veya daha fazla emek istihdam edebilirler. Böylece fiyat yükseldiğinde daha fazla mal ve hizmet arz etmeye hazır olacaklardır.
7) Arz Edenlerin Sayısı: Piyasaya yeni firmalar girerse arz artacak, firmaların piyasadan çekilmesi halinde azalacaktır.
8) Zaman: Arzı belirleyen unsurlardan bir diğeri zaman boyutudur.
Çok Kısa Dönem (Günlük): Firmaların arzı hemen artırma olasılığının düşük olduğu bir zaman dilimidir. Arz sabitlenmiş veya sadece mevcut stoklara göre değişebilir durumdadır. Arz esnekliği oldukça düşük olup belirleyicisi talep ve fiyat beklentileridir.
Kısa Dönem: Bazı girdilerin artırılabileceği (ham maddeler), bazılarının ise sabit kalacağı (ağır makineler) biraz daha uzun bir zaman dilimine karşılık gelir. Arz esnekliği biraz daha yükselir.
Uzun Dönem: Uzun vadede, tüm girdilerin artırılması ve yeni firmaların sektöre girmesi için yeterli zaman olacaktır. Firmaların uzun dönemi, yatırım yapılarak üretim kapasitesinin değiştirilebileceği bir süreye karşılık gelmektedir. Gerek üretim kapasitesinin artırılmasına bağlı olarak gerekse normal üstü kar nedeniyle piyasaya yeni giren firma sayısına bağlı olarak arz artacaktır. Bu nedenle, arzın birçok durumda hayli esnek olması muhtemeldir.
YAZAR
Gülçin Tapşın
KAYNAK
