Tüba (Türkiye Bilimler Akademisi) nedir?
Türkiye Bilimler Akademisi, "Türkiye'de tüm bilim alanlarındaki araştırmaları, bilim insanlığını ve araştırıcılığı özendirmek ve bu alanlarda emeği geçenleri onurlandırmak; gençleri bilim ve araştırma alanına yöneltmek; Türkiye'deki bilim insanları ve araştırıcıların toplumsal statülerinin yükseltilmesi ve korunmasına çalışmak; Türkiye'nin bilim diplomasisine katkı sunmak, bilim ve araştırma standartlarının yükseltilmesine yardım etmek" amacıyla kurulan özerk ve ulusal bilim akademisidir.
Dünyada modern bilim anlayışı bilim akademileri ile güçlenmiştir. 17. yy'dan bu yana kurulan bilim akademileri tarihsel süreçlerde önemli bir etki yaratmıştır. 1603'te İtalya'da kurulan Academia dei Lincei, 1660'ta İngiltere'de kurulan Royal Society ve 1666'da Fransa'da kurulan Academie des Sciences kurucu kurumlar olarak zikredilebilir. Bilim akademisine dair Osmanlı akademik mirasının tarihçesinde, 1851 tarihinde kurulan ve Fransız Akademisini örnek aldığı söylenen "Encümen-i Daniş" (Danışma Kurulu) bir bilim akademisi niteliğini taşıyan ilk kurum olarak kabul edilmektedir. Akademinin öngörülen faaliyetlerinin temel çerçevesi, farklı bilim dallarında Türkçe eserlerin çoğalmasına hizmet etmek, bu kapsamda Türkçe dilinin gelişimini desteklemek, uzak yerlerde bulunan üyelerin bulundukları yerlerin eğitim ve bilime dair çalışmaları ve gelişmelerini aktarmalarını hedeflemek, ayrıca üyelerin toplantılarda yararlı ilim ve fenin yayılması ve öğrenilmesinin kolaylaştırılmasını destekler notlarını aktarmak ve tartışmaya açmak olarak çizilebilir. Takiben 1861-1866 yılları arasında faaliyet gösteren "Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye" (Osmanlı Bilim Derneği) doğa bilimler alanındaki üyeleri ile "Mecmua-i Fünun" isimli alanın ilk dergisini yayınlayan, açık konferanslar düzenleyen ve açtığı kütüphane ile ilmin yaygınlaşmasına katkı sunan bir akademi olmuştur. Gene 1909 yılında kurulan Tarih-i Osmani Encümeni (Osmanlı Tarih Kurulu) yapısal özellikleri ve bilime katkısıyla akademi benzeri bir yapılanma olarak kabul edilmektir. Bu yapıların yanı sıra belirli alanlara odaklanan Cemiyet-i Tıbbıye-i Osmaniye ve Tercüme Cemiyeti tam bir akademi olarak değerlendirilemeseler de diğer ilmi cemiyetler olarak anılabilir.
Cumhuriyet döneminde yükseköğretimin yapılanmasında ve akademik alanda önemli değişimler yaşanmış ve kurulan üniversitelerin yanı sıra bilimsel üretimi geliştirmek için farklı bilim alanlarında komisyonlar ve kurumlar inşa edilmiştir. 1983 yılında ise bir "Bilim ve Sanayi Yüksek Kurulu" oluşturulmuştur ve bu kurul etkin çalıştığı 1990'lı yıllarda "Türkiye Bilim ve Teknoloji Politikası 1993-2003" başlıklı belgeyi kabul etmiştir. İlgili metin tüm alanları kapsayacak bir Türkiye Bilimler Akademisi önermekte ve ekinde kuruluş kanuna dair bir öneri içermektedir.
13 Ağustos 1993 tarihli, (02 Eylül 1993 tarih ve 21686 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan) 497 sayılı "Türkiye Bilimler Akademisi'nin Kurulması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname" ile Türkiye Bilimler Akademisi fikri somutlaşmış ve "Türkiye Bilim ve Teknoloji Politikası (1993-2003)" belgesinin ekinde verilen öneri yasal bir çerçeveye kavuşmuştur. 7 Ocak 1994'te çalışmalarına başlayan Akademi'nin ilk Başkanı Ayhan O. Çavdar'dır (ö. 2019).
Akademide; asli üye, asosye üye ve şeref üyesi olmak üzere üç tür üyelik vardır. Akademi Başkanı, asli üyeler arasından atanır. Akademi Genel Kurulu, asli, asosye ve şeref üyelerinden oluşmaktadır. Akademi Konseyi ise Genel Kurul tarafından her bilim alanında dörder üye olmak üzere üç yıl için seçilen on iki asli üye ile Akademi Başkanından oluşmaktadır.
TÜBA "bilim insanlarını ve bilimsel araştırmaları teşvik ve takdir ile bilimin öneminin ülke kamuoyunca takdir ve kabulünü sağlamak için bilimsel araştırmalarıyla ulusal ve uluslararası düzeyde emsallerine nazaran üstün başarı gösteren bilim adamlarına" ödül vermektedir. TÜBA Akademi Ödülü, TÜBA-GEBİP Ödülü ve TÜBA-TESEP ödüllerinden oluşan TÜBA Ödülleri Cumhurbaşkanlığı himayelerinde düzenlenmektedir. Bu ödüllerde ayrıca özel tematik çağrılara çıkılabilmektedir. TÜBA, bilim insanlığını özendirmek üzere genç bilim insanlarını desteklemektedir. Örneğin genç bilim akademinin dünyadaki ilk örneklerinden birisi olan TÜBA-GEBİP ödül sahipleri TÜBA Genç Akademi'nin doğal üyesidir.
Bilim tarihi mirasının günümüze aktarma misyonu çerçevesinde Cumhurbaşkanlığı himayelerinde yürütülen Türk-İslam Bilim Kültür Mirası Projesi, toplumda bilimsel yaklaşım ve düşüncenin yayılmasını sağlayarak toplumsal özgüveni arttırma amacı ile Arapça, Farsça ve farklı Türk lehçelerindeki eserlerin, günümüz Türkçesine kazandırılarak günümüz okuyucularına ulaştırılmasını ve Türklerin düşünce ve kültür tarihindeki konumunu da hatırlatmaya katkı sağlamaktadır.
TÜBA aynı zamanda süreli ve süresiz yayın faaliyetlerinde bulunmakta, ayrıca bilimsel çalışmalarda, iletişimde, eğitim ve öğretimde Türkçenin kullanılmasını teşvik etmektedir. Akademi farklı bilim alanlarında konferans, çalıştay, ulusal ve uluslararası etkinliklerle bilimsel üretime destek vermekte ve bilimin yaygınlaşmasına çalışmaktadır. TÜBA, Cumhurbaşkanına Türk bilim insanları ve araştırıcılarının toplumsal statüleri, yaşam düzeyleri, gelirleri ve bilimsel faaliyetlerin gereği olan özel kolaylık ve ayrıcalıklara ilişkin mevzuat değişiklikleri önermekte ve bu konuda raporlar sunmaktadır.
TÜBA, sağlık, enerji, eğitim politikaları, bilişim teknolojileri, sürdürülebilir kalkınma gibi tematik alanlardaki TÜBA üyelerinden ve ülkemizde ilgili alandaki saygın bilim insanlarından oluşan çalışma gruplarıyla Türkiye'nin stratejik önceliklerini gözeterek bilimsel toplantılar düzenlemekte, araştırmalar ve raporlamalar yapmaktadır.
TÜBA yönetimi ve üyeleri uluslararası bilimsel platformlarda, bilim akademileri çatı kuruluşlarının yönetim kurullarında ve bilimsel çalışma gruplarında bilim diplomasi çerçevesinde Türkiye'yi temsil etmektedir. Ayrıca diğer ülkelerin ulusal bilim akademileri ile bilimsel iş birlikleri yürütmektedir.
YAZAR
Muzaffer Şeker
