İslam dininin temel kaynaklarına dayalı, doğru ve güncel bilgi ile toplumu din konusunda aydınlatma, inanç, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütme ve ibadet yerlerini yönetme sorumluluğunu yerine getiren ve merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatları ile bunlara bağlı alt birimlerden oluşan kurumdur.
Tarihsel derinliği itibarıyla kökleri İslam medeniyetinin ilk dönemlerine kadar uzanan Diyanet İşleri Başkanlığı'nın yakın tarihteki kurumsal zemini Osmanlı dönemindeki "Şeyhülislamlık" müessesesidir. Osmanlı Devleti'nde uzun asırlar boyunca önemli yetkilerle din hizmetlerini yürüten Şeyhülislamlık, 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar varlığını devam ettirmiştir. 3 Mayıs 1920 tarihinde oluşturulan TBMM Hükûmeti'nde Şeyhülislamlık yerine din hizmetlerini yürütmek üzere "Şer'iyye ve Evkaf Vekaleti" kurulmuştur. Ülkede var olan olağanüstü koşullarda yaklaşık dört yıl kadar hizmet yürüten bu Vekalet, Osmanlı Devleti'ndeki Şeyhülislamlık ile Türkiye Cumhuriyeti'ndeki Diyanet İşleri Başkanlığı arasında köprü vazifesi görmüştür. Sonraki süreçte 3 Mart 1924 tarihli ve 429 sayılı Kanun ile Başbakanlığa bağlı "Diyanet İşleri Reisliği" ihdas edilmiştir. Söz konusu kanunda Reisliğin görevi, "Din-i Mübin-i İslam'ın itikadat ve ibadata dair olan bütün ahkam ve mesalihinin tedviri ve müessesat-ı diniyyenin idaresi" şeklinde belirtilmiştir. Bu düzenlemeyle, Başbakanlığa bağlı bir idari kuruma dönüştürülen Diyanet İşleri Reisliği'nin görevi, "İslam dininin itikat ve ibadet alanıyla ilgili işleri yürütmek ve dini kurumları idare etmek" şeklinde tanımlanmıştır.
Söz konusu kanunda, Başkanlık teşkilatı ve kadroları hakkında kapsamlı bir bilgi yer almamakla birlikte, 1924-1926 yılları bütçe kanunlarında kadro dereceleri ve sayıları belirtilmeksizin merkez teşkilatında, "Reis, Heyet-i Müşavere (Danışma Heyeti, bugünkü Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığının ilk hali), memurin-i merkeziye ve müstahdemin-i muhtelife", taşra teşkilatında ise "müftiler, müfti müsevvidleri (katipler), müstahdemin-i ilmiye, vaizler, dersiamlar ve müftilikler müstahdemini" kadroları maaş yekûnu olarak yer almıştır.
1927 yılı Bütçe Kanunu'nda, 71'i merkezde olmak üzere toplam 7172 adet kadro tahsis edilen Diyanet İşleri Reisliği'nin merkez ve taşra teşkilatlarının idari yapısı ilk defa gündeme gelmiştir. Buna göre, merkez teşkilatında Heyet-i Müşavere ile Tetkik-i Mesahif Heyeti (Mushafları İnceleme) Reisliği, Müessesat-ı Diniye Müdüriyeti, Memurin ve Sicil Müdüriyeti, Levazım Müdüriyeti, Tahrirat ve Evrak Müdüriyeti, taşrada ise vilayet ve kazalarda müftülükler yer almıştır.
1931 yılı Bütçe Kanunu ile bütün cami ve mescitlerin idaresi ve bunların görevlileri, Evkaf Umûm Müdürlüğü'ne devredilmiş, bu sebeple Dini Müesseseler Müdürlüğü ile Levazım Müdürlüğü'nün personeli, 4081 hayrat hademesi, 26 cuma ve kürsü vaizi kadrolarıyla birlikte Evkaf Umûm Müdürlüğü'ne geçmiştir. Söz konusu uygulama neticesinde, hizmet altyapısı zaten zayıf ve yetersiz bulunan Diyanet İşleri Reisliği, bu kanunla neredeyse işlevsiz hale gelmiştir. 1950 yılına kadar sürecek olan bu dönemin, Diyanet'in var olduğu ancak işlevsiz ve etkisiz kaldığı dönem olarak değerlendirilmesi mümkündür.
29.04.1950 tarihinde yürürlüğe giren 5634 sayılı Kanun'la Diyanet İşleri Reisliği'nin adı "Diyanet İşleri Başkanlığı" olarak değiştirilmiş, Evkaf Umûm Müdürlüğü'ne devredilen cami ve mescitlerin idaresi ve cami görevlileri (hademe-i hayrat) kadroları ile birlikte yeniden Diyanet İşleri Başkanlığı'na verilmiştir.
15.08.1965 tarihinde yürürlüğe giren 633 sayılı "Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun", Başkanlığın görevleri bağlamında önemli bir açılım getirmiş, İslam dininin ahlak boyutu ile ilgili işleri yürütmek de söz konusu görevler arasında zikredilmiştir. Ayrıca bahse konu Kanun'da Başkanlığın görevi, "İslam dininin inançları, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek, din konusunda toplumu aydınlatmak ve ibadet yerlerini yönetmek" şeklinde ifade edilmiştir.
14.12.1983 tarihli Resmi Gazete'nin mükerrer sayısında yayımlanan 190 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname'nin eki sayılan cetvellerde Başkanlığa tahsis edilen kadrolar yayımlanmış ve 3046 sayılı "Bakanlıkların Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun"a uygun olarak Başkanlık yeniden teşkilatlandırılmıştır.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nın mevcut teşkilat yapısı, 633 sayılı "Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun"da çok kapsamlı değişiklikler yapan 01.07.2010 tarihli ve 6002 sayılı Kanun ile şekillenmiştir. Söz konusu Kanun, Başkanlığın hiyerarşik olarak genel müdürlük seviyesinden müsteşarlık seviyesine yükseltilmesi başta olmak üzere kurumsal açıdan esaslı birçok önemli kazanımı temin etmiştir. Bu itibarla, din hizmeti kurumu olarak hizmet ağı, kurumsal yapılanması ve toplumsal kabul görmüşlüğü ile Diyanet İşleri Başkanlığı, toplumun ihtiyaç, beklenti ve talepleri doğrultusunda, çağın şartlarına göre teşkilatlanan, sadece ülke sınırları içinde değil, küresel ölçekte hizmet sunan bir kurum haline gelmiştir.
Diyanet İşleri Başkanlığı, İslam'ın hakikat ve ilkelerini, dini, ahlaki ve manevi değerleri her şeyin üstünde tutarak bütün insanlığın barış ve huzuruna katkı sağlayan, Din-i Mübin-i İslam ile ilgili her konuda referans alınan en etkin ve saygın kurum olmayı temel gaye edinmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı, devletin bekasını sürekli önemseyen, milletin devletiyle irtibatını kuvvetlendiren, köklü mazisine, medeniyet birikimine dayalı ufku ile dini konularda vatandaşlara rehberlik eden bir kurumdur. Diğer taraftan Başkanlık, din gibi çok hassas ve önemli bir konuda objektif ve doğru dini bilgi ile toplumun ihtiyaç duyduğu din hizmetlerini yerine getirme görevinin yanında din üzerinden istismar, fitne ve tefrika amacı güden söylem ve eylemler karşısında toplumun birlik ve bütünlüğünün sağlanmasında çok önemli rol oynamaktadır.
Kurumsal bağlamda idealize edilen tüm değer ve erdemleri kuşanmayı ve doğru bilgiye dayalı ahlak eksenli din hizmeti sunmayı ilke edinen Diyanet İşleri Başkanlığı, İslam'ın bir bütün olarak doğru anlaşılmasına, sahih dini bilginin üretimine, toplumun birlik, beraberlik, barış ve huzuruna katkı sunmayı amaçlamaktadır. Başkanlık, söz konusu hedefleri gerçekleştirmek için Kur'an, sünnet, akıl ve vicdanın rehberliğinde Müslümanların on beş asırlık tecrübesini, ameli ve fikri mirasını göz önünde bulundurmaktadır. Bununla birlikte, günün gelişen ve değişen şartlarını, çağın ihtiyaç ve beklentilerini, insanlığın ortak kazanımlarını dikkate ve merkeze alan Diyanet İşleri Başkanlığı, din hizmetlerini mezhep, meşrep, anlayış, yorum ve uygulama farkı gözetmeksizin vatandaşlık esasına göre kuşatıcı ve bütünleştirici bir yaklaşımla sunmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatları ile bunlara bağlı alt birimlerden oluşmaktadır. Buna göre merkez teşkilatı bir Başkan, beş Başkan Yardımcısı, iki sürekli kurul olan Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı ve Mushafları İnceleme ve Kıraat Kurulu Başkanlığı'ndan oluşmaktadır. Bununla birlikte merkez teşkilatında Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, İç Denetim Birimi Başkanlığı, Hukuk Müşavirliği, Özel Kalem Müdürlüğü ve Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü bulunmaktadır. Ayrıca merkez teşkilatı, hizmet birimi olarak Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Eğitim Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Hac ve Umre Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü, Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü, Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Strateji Geliştirme Başkanlığı ve bu birimlere bağlı daire başkanlıklarından oluşmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nın taşra teşkilatı ise il ve ilçe müftülükleri, dini yüksek ihtisas merkezleri ve eğitim merkezi müdürlüklerinden oluşmaktadır. Buna göre il ve ilçe müftülüklerinde il ve ilçe müftüsü, il müftü yardımcısı, baş vaiz, uzman vaiz, vaiz, şube müdürü, Kur'an kursu müdürü, murakıp, uzman, şef, Kur'an kursu baş öğreticisi, Kur'an kursu uzman öğreticisi, Kur'an kursu öğreticisi, baş imam-hatip, uzman imam-hatip, imam-hatip, baş müezzin, müezzin-kayyım ve çeşitli unvanlardaki diğer personel bulunmaktadır. Ayrıca Başkanlık görevlilerinin hizmette etkinliğini ve verimliliğini artırmak, yeni görevlere intibaklarını sağlamak ve onları daha üst görevlere hazırlamak amacıyla, Başkanlığa bağlı dini yüksek ihtisas merkezi müdürlükleri ile eğitim merkezi müdürlükleri tarafından hizmet içi eğitim faaliyetleri yürütülmektedir.
Diyanet İşleri Başkanlığı yurt dışı teşkilatı vatandaş, soydaş ve Müslüman toplulukların bulundukları ülkelerdeki büyükelçilikler nezdinde din hizmetleri müşavirlikleri, başkonsolosluklar nezdinde de din hizmetleri ataşelikleri ile bunlara bağlı olarak görev yapan din görevlilerinden müteşekkildir. Bununla birlikte, müşavirlik ve ataşelik birimleri bulunmayan bazı ülkelerde ise söz konusu yapı, din hizmetleri koordinatörlüklerinden ve geçici din görevlilerinden oluşmaktadır.
YAZAR
Ali Erbaş
