Ceyda ERENOĞLU / YAZI DİZİSİ 1 / GAZETE HABERTÜRK
BAŞLARKEN
Kendimizle ilgili en derin bilgimiz “genetik farkındalığımız”. Çünkü genetik yapımız sadece bize özel. “Başkaları için geçerli öneriler sizin için tehlikeli olabilir” diyor uzmanlar. Önemli olan “Sağlıklı” denileni değil sizin için sağlıklı olanı yapmak. Benzersiz ve biricik olduğunuz, unutmamanız gereken ilk şey. Henüz hiçbir belirti ve bulgu olmasa ve check-up sonuçlarınız mükemmel de çıksa artık bunun bir adım ilerisine geçip gelecekte karşılaşabileceğiniz riskleri öğrenebilirsiniz. “Koruyucu genetik” terimini bir yere not etmenizi öneriyoruz. Çünkü bir gün mutlaka karşılaşacaksınız. Bu yazı dizisini Gentest Bilimsel ve Medikal Koordinatörü Dr. Serdar Savaş, Toplum Sağlığı ve Genom Bilim Uzmanı Dr. Tomris Cesuroğlu ve Zirve Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Sema Erge ile birlikte hazırladık. Siz de kendinizi tıpta gerçekleşen ve hızla ilerleyen bu sessiz devrimin uzağında bırakmamalısınız.
-İki kişi eşit miktarda sigara içiyor. Biri kanser oluyor, diğeri olmuyor.
-İki kişi aynı miktar ve türde yağ tüketiyor. Birinin kolesterolü yükselip kalp krizi geçirirken, diğeri sağlıklı kalıyor.
-İki kişi eşit miktarda tatlı yiyor. Biri diyabet olurken, diğeri olmuyor.
-Anne-babaları sağlıklı iki kardeşten birinde Alzheimer hastalığı gelişiyor, diğerinde gelişmiyor.
-İki kişi aynı miktarda kahve içiyor. Birinin uykusu kaçıyor, diğerinin kaçmıyor.
-Aynı yaştaki iki kadın aynı kozmetik malzemelerini kullanıyor. Birinin cildi kırışıyor, diğerinin kırışmıyor.
-İki kişi aynı saatlerde uyuyor. Biri yorgun uyanıyor, diğeri dinç. Peki ama neden?
SIRRI GENLERİMİZDE GİZLİ
Eski İngiltere Başbakanı Winston Churchill; aşırı kilolu, alkol ve tütün kullanan, yüksek stresli işi olan bir devlet adamıydı. Sağlıklı beslenmiyor, egzersizi sevmiyordu. Buna karşın 90 yaşına kadar yaşadı. “Koşma Hakkında Her Şey” kitabının yazarı Jim Fixx atletik yapıda biriydi. Alkol ve tütün kullanmıyor, düzenli bir yaşam sürüyor, egzersiz yapıyor, sağlıklı besleniyordu. 52’sinde kalp krizinden öldü. “Nasıl olur!” diye merak ediyorsanız söyleyelim: İşin sırrı genlerinde saklı. Peki ya sizin genlerinizde saklı olanlar. Risklerinizi bilerek hastalıklardan uzak, daha sağlıklı ve uzun bir ömür sürebileceğinizin farkında mısınız?
KİŞİYE ÖZEL TIP ÇAĞINA HOŞ GELDİNİZ
İnsan genomunun dizilişinin keşfini tıp alanında “Sessiz devrim” olarak niteleyenler haksız değildi. Bu dönüm noktasıyla kişiye özel tıp çağı başlamış oldu. İnsan vücudu ve hücrelerinin çalışma şifrelerinin çözülmesi, hastalıklardan beslenmeye, spor ve sanattaki başarıdan uyuşturucu ve kumar alışkanlığına kadar birçok olgunun genetik köklerinin ortaya çıkması anlamına geliyordu. Peki bu ne demek? Bundan böyle herkes için geçerli olduğu söylenen sağlıklı reçete ve genele verilen ilaçlar tarihe karışacak ve tedavi her bireyin genetik özelliklerine göre belirlenecek demek. Sizce de heyecanlı değil mi? Peki üzerinde bu kadar konuştuğumuz “gen” nedir biliyor muyuz? Önce onu açıklayarak başlayalım. Hücrelerin çekirdeğinde çok ince şekilde yer alan 3 metrelik DNA iplikçiklerinin minik parçaları “gen” olarak adlandırılıyor. Canlılık faaliyetlerimiz ise bu parçalar üzerinde yer alan bilgilere göre gerçekleşiyor. Kısa bir tanımla gen, “yaşam bilgisi” anlamına geliyor.
HASTALIKLARDAN KORUNMAMIZ MÜMKÜN
Kişinin hastalıklardan korunması; hastalığa, kişinin o riski oluşturan davranışları kaç yıldır sürdürdüğüne, genetik yapısına, yaşına ve bundan sonraki yaşam tarzına nasıl devam edeceğine göre değişiklik gösteriyor. Ortalama bir örnekle 45 yaşında 10 yıllık kalp krizi riski yüzde 15 olan biri hazırlanan yaşam planına uygun şekilde yaşadığında, bu riski 5 kat azaltarak yüzde 3’e kadar düşürebiliyor. Ya da 38 yaşında 10 yıllık diyabet riski yüzde 20 olan biri bu riski 10 kat azaltarak yüzde 2’ye indirebiliyor. Benzer durumun; inmeler, akciğer kanseri, mide kanseri, meme kanseri, kolon kanseri, prostat kanseri, kemik erimesi ve Alzheimer için de geçerli olduğu belirtiliyor.
İŞTE O HEDEFLER!
-İnsanın sahip olduğu genetik özelliklerin incelenerek sağlığın korunması, yaşlılığın geciktirilmesi, ilaç tedavilerinin planlanması ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi.
-Henüz yapılmayan ama gelecekte yapılması olası çalışmalarla, insanın var olan genetik yapısında değişiklik gerçekleştirilmesi ve hastalıkların ortadan kaldırılması.
-Başka canlılardan alınan genetik materyalin insana aktarılması. (Bu şekilde insanın kendi tabiatında olmayan özelliklere kavuşması. Örneğin hava almadan daha uzun süre yaşaması, yüksek basınca karşı direnç kazanması, kas gücünün tonlarca ağırlığı kaldıracak düzeye getirilmesi).
GENLERLE İLGİLİ BİLDİKLERİMİZ
-Yapıları
-Dizilişleri
-Genlerin üretilmesini sağladıkları proteinler
-Hangi hücrelerin hangi genleri kullandıkları
-Hastalıklarla genler arasındaki ilişkiler
-İlaçlarla genler arasındaki ilişkiler (farmako-genetik)
-Besinlerle genler arasındaki ilişkiler (nutri-genetik)
GENLERLE İLGİLİ BİLMEDİKLERİMİZ
-Kalıtımda hangi gen gruplarının birlikte bir sonraki kuşağa geçtiği
-Genlerin çalışmalarını artıran veya azaltan etkiler
-Genler üzerindeki hasarların tamir mekanizmaları
-Genlerin, serbest radikallerin ve toksinlerin oluşturduğu hasardan kendilerini koruması
-Genlerin izole olarak çalışma koşulları
-Kanserli hücrenin genetik faaliyetini durduracak mekanizmalar
TESTİN ADIMLARI
Adımlar yapılacak testin türüne göre değişiklik göstermesine karşın en çok uygulanan test şu aşamaları içeriyor:
-Danışan örnek vereceği günden önceki gün egzersiz yapmıyor, alkol almıyor, cinsel perhiz yapıyor ve akşam 21.00’den sonra su dışında bir şey yiyip içmiyor.
-Ertesi sabah 09.00’da kendisinden idrar ve kan örnekleri alınıyor.
-Vücut ölçümleri yapılıyor.
-Ayrıntılı bir hekim muayenesinden geçiyor.
-Kendisine kahvaltı ikram ediliyor.
-Bu süreçten sonra danışana çok kapsamlı bir anket uygulanıyor. Bu ankette ayrıntılı yaşam öyküsü, beslenme, egzersiz, sağlık özgeçmişi, sigara vb. alışkanlıkları, geçirdiği hastalıklar gibi konularda çeşitli sorular soruluyor.
-6-8 hafta sonra danışanın raporu hazırlanıyor.
-4-5 saat süren rapor yorumlaması yapılıyor ve bir yaşam planı hazırlanıyor.
-1 ay sonra danışanla yaşam planını uygulama başarısını görme ve bilgilerini pekiştirme amaçlı kapsamlı bir değerlendirme yapılıyor.
TEST SONUÇLARI HANGİ KONULARDA BİLGİ VERİR?
Yapılan testin sonucunda kişi, taşıdığı yatkınlık ve riskler doğrultusunda tamamen kendisine özel hazırlanan;
-Beslenme programını
-Kullanması gereken vitamin-mineral ve besin desteklerinin neler olduğunu
-Uygulaması gereken egzersiz programını
-Uyku düzeninin nasıl olması gerektiğini
-Güneşten ne kadar yararlanacağını
-Gerekiyorsa kullanacağı ilaç ve hormonları
-Yaşamının bundan sonraki yıllarında yaptırması gereken sağlık kontrollerinin hangileri olduğunu öğrenir.
DOĞRU BİLİNEN YANLIŞLAR
-Genler anne veya babadan gelir. (YANLIŞ)
-Genler anne ve babadan gelir. (DOĞRU)
-Genetik yapı zaman içinde değişir. (YANLIŞ)
-Genetik yapı zaman içinde değişmez ama genlerin işlevleri değişebilir. (DOĞRU)
-Bir hastalığa genetik yatkınlık varsa bu mutlaka ortaya çıkar. (YANLIŞ)
-Genetik yatkınlıklar doğru davranışlarla kontrol altına alınabilir. (DOĞRU)
-Çocuğun cinsiyetini anne belirler. (YANLIŞ)
-Çocuğun cinsiyetini babanın spermi belirler. (DOĞRU)
-Farklı canlı türlerinin, hayvanların genleri bambaşkadır. (YANLIŞ)
-Bütün canlı türlerinin genetik yapıları birbirine benzer. İnsanla şempanzenin genetik benzerliği yüzde 96-98 civarındadır. ( DOĞRU)
-İnsanların genetik yapıları birbiriyle benzeşmez. (YANLIŞ)
-İnsanların genetik yapıları binde 999 aynıdır. ( DOĞRU)
GENETİK TEST 2 YAŞTAN İTİBAREN YAPILABİLİR
Dr. Serdar Savaş, hastalık risklerini ortadan kaldırma veya ciddi oranda azaltmada yaptıkları genetik testin çok önemli olduğunu ve 2 yaştan itibaren herkese önerdiklerini söyleyerek, “2 yaştan önceki çocuklarda herhangi bir yaşam tarzı özelliğinden söz edilemez” diyor. Öte yandan, insanın yaşı ne olursa olsun hastalıklardan korunmasının ve yaşam kalitesini yükseltmesinin mümkün olduğu belirtiliyor. Bu noktada bir üst yaş sınırı bulunmadığı için 80’li yaşlarında bile test yaptıran ve yararını gören kişiler bulunuyor.
KÖTÜ GİDİŞE 'DUR' DEMEK MÜMKÜN
Uyguladıkları test kapsamında araştırılan hastalık yatkınlıklarının kronik kompleks hastalıklar olduğunu söyleyen Dr. Savaş, bunların başında; kalp krizleri, inmeler, başlıca kanser türleri, kemik erimesi, diyabet, obezite ve Alzheimer hastalığının geldiğini belirtiyor. Bu hastalıklar genetik yatkınlıkların yaşam tarzı ve çevresel koşullarla etkileşiminden ortaya çıkıyor. Bu sorunlar henüz genetik müdahale ile azaltılamasa da yaşam tarzı ve çevresel koşullarda gerçekleştirilen değişikliğin çok olumlu sonuçları bulunuyor. Her bireye, taşıdığı yatkınlıklar doğrultusunda bir yaşam planı hazırlanıyor ve kötü gidişe dur demek mümkün hale geliyor. Dr. Savaş, “Bu yaşam planı o kişinin kullanım kılavuzudur” diyor.
BU KONULARDA DAHA BİLİNÇLİ OLACAKSINIZ
-Nutri-genetik beslenme
-Mineral-vitamin ve besin destekleri kullanımı
-Gerekiyorsa ilaç ve hormon kullanımı
-Kişiye özel egzersiz
-Uyku düzeni
-Güneşten yararlanma
-Stres yönetimi
YAPILAN TESTLER HANGİ HASTALIKLARA DAİR BİLGİ VERİYOR?
-Kalp krizleri
-Yüksek kolesterol
-Yüksek tansiyon
-İnmeler (Felçler)
-Diyabet
-Obezite
-İnsülin direnci
-Kemik erimesi
-Alzheimer hastalığı
-Akciğer kanseri
-Meme kanseri
-Prostat kanseri
-Kolon kanseri
-Mide kanseri
YARIN: GELECEKTE ÇOCUKLARIMIZIN HANGİ SPOR VE SANAT DALINDA DAHA BAŞARILI OLACAKLARINI BİLECEĞİZ
