Günlük kullanımda "kur" olarak kısaltılan bu kavramın tam karşılığı, "nominal döviz kuru"dur ve iki milli para birimi arasındaki değişim oranı veya birbirine çevrilme oranı olarak tanımlanır.
Bu oran, iki şekilde ifade (kote) edilir:
Dolaylı Kotasyon: Bir birim yerli para karşılığında değiştirilecek yabancı para miktarıdır.
Doğrudan Kotasyon: Bir birim yabancı para karşılığında değiştirilecek yerli para miktarıdır.
Dış ticarette iki ayrı ülkenin parası söz konusu olduğundan, bir ürünün rekabet gücü karşılaştırılması yapılırken, yalnızca nominal döviz kurunun değil, iki ülkedeki fiyat düzeylerinin de dikkate alınması gerekir. Nominal döviz kurunun, iki ülkedeki fiyat düzeyleri ile düzeltilmiş haline reel döviz kuru adı verilir.
Reel kurun hesaplanmasında iki yaygın yöntem kullanılır:
Satınalma gücü paritesi teorisine göre reel kurun hesaplanması: Bu teoriye göre, iki ülke arasındaki fiyat farkları, nominal kura eşit olur. Bir başka deyişle, bir ürünün fiyatı, aynı döviz cinsine çevrildiğinde iki ülkede de eşit olur. Yani, nominal kuru E ile, yerli ve yabancı fiyat düzeylerini P ve P* ile gösterirsek, E = P/P* olur. Buna "Mutlak Satınalma Gücü Paritesi" veya Tek Fiyat Kanunu" adı da verilir. Bu durumda reel kur R = EP*/P olarak hesaplanır ve dış ticaret sayesinde aynı malın fiyatları iki ülkede eşitleniyor ise reel kur 1 olur. "Zayıf veya Göreli Satınalma Gücü Paritesi"ne göre ise nominal kur, iki ülke arasındaki fiyat farklılıklarını ortadan kaldırmak için sürekli değişeceğinden, reel kur sabit kalır (ama 1 olmayabilir). Bu hesaplamada, P ve P* genellikle Tüketici Fiyatları Endeksi veya Üretici Fiyatları Endeksi ile ölçülür.
Dış ticarete konu olan ve konu olmayan mal fiyatlarına göre reel kurun hesaplanması: Yukarıdaki ölçüm ve tanım, bir ülkenin uluslararası ticaretteki rekabet gücünü göstermede oldukça yararlı olmasına rağmen, bir ülkedeki kaynakların, dış ticarete konu olan ve olmayan mallar arasındaki dağılımı konusunda yeterli fikir vermez. Bu amaçla, dış ticarete konu olan malların fiyatlarını PT, dış ticarete konu olmayan malların fiyatlarını PN ile gösterirsek, reel kur R = PT/PN olarak hesaplanabilir.
Nominal döviz kurunun belirlendiği sisteme kur rejimi (sistemi) adı verilir. Kurun belirlenmesinde ilgili merkez bankasının insiyatifine (bağımsızlığına) göre, farklı kur rejimleri vardır. Ülke uygulamalarında, sekiz farklı kur rejimi mevcuttur:
1. Tam Esnek (Dalgalı) Kur Rejimi: Döviz kurunun tamamen döviz piyasasındaki alıcı ve satıcı kararları tarafından belirlendiği rejimdir.
2. Kontrollü Dalgalı Kur Rejimi: Gerekli durumlarda zaman zaman hükûmet müdahalesinin olduğu esnek kur rejimidir.
3. Sürünen Kur Rejimi: Kurun belirli kriterlere göre periyodik olarak ayarlandığı rejimdir.
4. Hedef Bölgeli Kur Rejimi: Döviz kurunun belirlenmiş marjlar arasında dalgalanmasına izin veren kur rejimidir.
5. Sabit Kur Rejimi: Ulusal paranın, yabancı paralar karşısındaki değerinin yani kurun, tamamen hükûmet (merkez bankası) tarafından belirlendiği rejimdir.
6. Para Kurulu: Ulusal para arzının, sabitlenmiş bir kur üzerinden yapılan döviz alım-satımlarına bağlandığı sistemdir. Bu uygulamada genellikle kur, bir başka ülkenin parasına bağlanır. Örn. Bulgar levasının euroya, Hong Kong dolarının ABD dolarına sabitlenmesi.
7. Başka Bir Ülkenin Parasının Kullanılması: Bu rejimde, bir ülke kendi milli parasını terk ederek başka bir ülkenin parasını kullanır. Örn. Ekvator, Panama ve El Salvador'un ABD dolarını kullanması.
8. Para Birliği: Bir grup ülkenin, kendi ulusal paralarını grup parasına ilelebet sabitleyip sonra terk ettikleri ve sonrasında grup parasını kullandıkları sistemdir. Bu sistemde ülke, para politikası insiyatifini tamamen kaybeder. Örn. Euro.
Türkiye'de farklı özellikteki sabit kur rejimlerinden sonra 19 Şubat 2001'de esnek kur rejimine geçilmiştir.
Döviz kurundaki bilinçli veya kontrol-dışı değişim ve dalgalanmalar, dış ticaretten sermaye akımlarına, dış borçlanmadan ekonomik büyümeye kadar birçok önemli makro değişkeni etkiler. Belirli makroekonomik hedeflere ulaşmak veya belirli makro problemleri çözebilmek amacıyla, hükûmetler tarafından döviz kurunu içine alan politika paketlerine kur politikası (veya kambiyo politikası) adı verilir. Sabit kur rejimlerinde, kurun bilinçli olarak düşürülmesine devalüasyon, artırılmasına ise revalüasyon adı verilir. Örneğin fiyat avantajı yaratarak ihracatı artırmak amacıyla, bazen hükûmetler devalüasyon yapabilirler. Esnek kur rejimlerinde ise kurun değeri piyasada belirlendiğinden, bazen değer kazanabilir, bazen de değer kaybedebilir. Özellikle gelişen ekonomilerde, ani sermaye çıkışları kurda hızlı değer kaybına yol açtığından ve bunun da yurtiçi fiyatları ve faiz oranı değişkenlerine geçişlilik yaptığından, merkez bankaları zaman zaman piyasaya döviz satarak ani dalgalanmaların etkisini azaltmaya çalışabilir. Esnek kur rejimi uygulayan ülkelerde, döviz kuru politikası aslında para politikasının bir parçası gibi işlev görür.
Döviz kuru da bir fiyattır. Diğer fiyatlar gibi ekonomideki iç ve dış dengelerle uyumlu olarak belirlenen kura denge döviz kuru denir. Kurdaki dalgalanmaların veya kurun aşırı değerli veya değersiz olmasının ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri konusunda hemfikirlik bulunsa da bir milli paranın bir diğeri karşısındaki değerinin yani kurun ne olması gerektiği konusu tartışmalıdır. Tam esnek kur rejimlerinde, tüm malların ticarete konu olduğu, tam rekabetçi ve etkin piyasalarda belirlenen kurun, denge kura yakın bir kur olduğu varsayılsa da, bu şartların tam geçerli olduğu bir ekonomi olmadığı için, öncelikle kur değişimini etkileyen hem parasal hem de reel faktörlerin (göreceli fiyatlar, göreceli faiz oranları, sermaye akımları, dış ticaret haddi, verimlilik farkları, kamu harcamaları, para arzı bulunması, dış ticarete konulan vergi ve sübvansiyonlar, döviz kuru kontrolleri vs.) sonra da uygun bir ekonometrik model ve tahmin yöntemi ile denge kurun tahmin edilmesi gerekir.
YAZAR
Fuat Erdal
