Davranış eğitimi, davranışların değiştirilmesini ifade eder. Eğitim ise yaygın tanımlardan birine göre, "istenilen yönde davranış değişikliği oluşturma süreci" olarak görülür. Uyaranlara karşı verilen tepki olarak bilinen davranış, "davranma, iş, tutum, davranım, muamele, hareket" şeklinde de ifade edilir. Bu tanımlamalara dayalı olarak eğitim sürecinin davranış eğitimini de kapsadığı söylenebilir. Davranış değişimi davranış düzenleme, uygulamalı davranış analizi, davranış desteği, davranış yönetimi, pozitif davranış desteği, çevresel psikoloji bağlamında davranış değişimi gibi kavramlarla birlikte ele alınıp incelenir.
Davranış değişimi, bir sistem olarak kabul edilmekte olup bu sistemin öğeleri Ramsey ve Rickson'a göre;, bilgi, farkındalık, tutum, tepki ya da eylemdir. İnsanların bilgisi arttıkça, farkındalıkları yükseldikçe, tutumları değiştikçe, bir eylemde ya da tepkide bulunmaları kolaylaşır. Davranış değişimi istenildiğinde, sadece davranışın değil sistemin diğer öğelerinin de düzenlenmesi gerekir. Davranış değişimi bir süreç olarak ele alındığında bu süreci oluşturan dört önemli aşamanın olduğu görülür. Bunlardan ilki, davranışın ilk kez ortaya konulmasıdır. İkincisi, yeni davranışları sürdürmek için çaba göstermektir. Üçüncüsü, sağlam bir şekilde yerleşen yeni davranışları sürdürme aşamasıdır. Son aşama ise davranışın artık alışkanlık haline gelmesidir. Bu aşamada birey, davranışları kendiliğinden sergiler.
Davranış değiştirme yaklaşımlarından diğeri uygulamalı davranış analizidir. Uygulamalı davranış analizi yaklaşımında klasik koşullanma, edimsel koşullanma ve sosyal-bilişsel öğrenme kuramlarının (önemli temsilcileri Watson, Skinner ve Bandura) ilkelerinden yararlanarak davranışı anlamaya, değiştirmeye ve geliştirmeye odaklanılır. Uygulamalı davranış analizi yönteminin davranışın bilimsel olarak laboratuvar ortamında incelenmesinden farklı bir özelliği vardır çünkü laboratuvar ortamında davranış, kendi gerçekliğini oluşturan çevre bağlamından soyutlanmıştır. Oysaki uygulamalı davranış analizi yönteminde davranış, içinde bulunulan çevre içerisinde değerlendirilir. Bu yöntemde davranış ile davranış öncesi ve sonrası çevresel olaylar arasındaki ilişkinin sistematik ve deneysel olarak ortaya konulması önemlidir. Ayrıca davranış değişimi için, uygulamalı davranış analizinde davranışın söndürülmesi ve pekiştirilmesi de gereklidir. Bu yöntemde, davranışın öncülü ve sonucu önemlidir. Davranışın ne işe yaradığı üzerinde durmak, davranış değiştirmede en önemli ilkelerden biridir.
Okullarda davranış değişimi önemli bir konudur. Davranış desteği kavramı, okul ortamında ortaya çıkan problem davranışları (mala zarar vermek, saldırganlık, zorbalık, karşı gelme vb.) önlemek ve kaldırmak için kullanılır. Davranış desteği kapsamında öğrencilere (birincil önleme), risk grubundaki öğrencilere (ikincil önleme) ve problem davranışa sahip öğrencilere (üçüncül önleme) yönelik çalışmalar yapılır. Problem çözme ve sosyal beceriler, öfke kontrolü, akran desteği gibi çalışmalar, davranış desteği kapsamında değerlendirilir.
Problem davranışları ortadan kaldırmayı amaçlayan ve davranış değiştirmeyi barındıran bir diğer kavram, davranış yönetimidir. Davranış yönetimi, problem davranışları ortadan kaldırmayı amaçlayan uygulamalardır. Davranış yönetimi için etkili olan stratejiler uygun toplumsal davranışı öğretme, olumlu davranışları pekiştirme, daha az kural içeren açık iletişim, kurallara uyma noktasında sürekli düzenleyici işlevde bulunma ve sonuçlar açısından öğrencileri izlemektir. Davranış yönetimini bir adım daha ileriye götüren uygulamalar, pozitif davranış desteği uygulaması/yaklaşımıdır. Bu yaklaşım bireylerin yaşam kalitelerini artırmayı ve problem davranışlarını en aza indirmeyi amaçlar. Pozitif davranış bireyin iş hayatı ile akademik, toplumsal ve aile yaşamında başarı ve doyum olasılığını artıran bütün becerilerdir. Destek ise pozitif davranışı öğretmek, güçlendirmek ve artırmak amacıyla kullanılan eğitimsel yöntemler ile pozitif davranışın gösterilme olasılığını artırmak amacıyla kullanılan yöntemlerdir.
Davranış değişiminde, çevre eğitimiyle ilgili çalışmalar önemlidir. Çevre eğitimcileri tarafından, bir davranışı değiştirmek için beş önemli öğeden söz edilir. Birincisi, bireylerin çevresine ve sorunlara yönelik farkındalık sahibi olmalarıdır. İkincisi, çevreye ve problemlere yönelik farklı deneyimlerde bulundukları zaman davranış değiştirme konusundaki duyarlılıktır. Üçüncüsü, tutumlar olup bireylerin çevrelerine ve problemlere yönelik inançlarının, duygularının ve tepkilerinin değişim yönünde olmasıdır. Dördüncüsü, bireylerin çevresel sorunları çözmek için birtakım becerilere sahip olmalarıdır. Beşincisi ise çevresel sorunların çözümünde aktif katılım içerisinde olmaktır.
Davranış değiştirme sürecini ifade eden davranış eğitiminde, olumlu ya da olumsuz amaçlar olabilir. Sosyal bilimlerde davranış değişimi davranış düzenleme, uygulamalı davranış analizi, davranış desteği, davranış yönetimi, pozitif davranış desteği, çevresel psikoloji bağlamında davranış değişimi gibi kavramlarla ele alınıp incelenir. İlerleyen süreçlerde farklı sosyal bilim alanları, davranış değişimi konusunda yeni bilgiler, bulgular ve uygulamalar ortaya koyabilir.
YAZAR
Ali Eryılmaz
