Gazel nedir?

İki şairin birer mısra veya beyit yazarak, birlikte oluşturdukları gazele müşterek gazel adı verilir. Gazel söylemeye tegazzül, gazel tarh etmek, gazel inşad etme gibi adlar verilir. Bir şairin, daha önce söylenilmiş bir gazelle aynı vezin ve kafiyede ve o gazeli andıracak bir üslûpla yeni bir gazel yazmasına tanzir etme, nazire yazma, bu yolla yazılan gazellere de nazire denir. Nazireler model alınan gazelle aynı üslûp ve aynı anlam dairesinde yazılır. Nazireler incelendiğinde bazı şiirlerin asırlar boyunca gündemde kaldığını görüyoruz. Nazirelerin model olarak alınan şiir çerçevesinde asırları aşan bir yarışı sürdürdüğü söylenebilir.

Beyit esaslı bir nazım biçimi olan gazelden başkaca nazım şekilleri türemiştir. Gazelden türeyen nazım şekilleri ya beyti oluşturan mısraların arasına ya da beyitlerin üstüne başkaca beyitlerin eklenmesiyle oluşur. İlk söylediklerimiz taştir, müstezad, diğerleri ise tahmis, tesdis gibi farklı adlar alırlar.

Gazel, Divan şairlerinin en fazla itibar ettikleri ve en fazla kullandıkları nazım biçimidir. Divan şairleri arasında gazel yazmamış şair yoktur. Bir şairin edebi şahsiyetinin en rahat görüldüğü, onun sanattaki kabiliyetini ortaya koyan bir nazım biçimidir. Gazelin hacim bakımından sınırlı olması şairi bu kısa hacimde bütün sanatkarlığını, edebi kabiliyet ve hünerini ortaya koyma zorluğuyla imtihan eder. Bu açıdan gazeller anlam yoğunluğu bulunduran bir nazım biçimi olarak karşımıza çıkar. Şairler bu kısa şiirlerde her kelimenin kendi anlam derinliğiyle birlikte diğer kelimelerle de oluşturdukları anlam katmanlarında az sözle çok anlam üretmeye çalışmışlardır. Bazen aynı duyguyu aynı kelimelerle ifade ettiği sanılan benzer beyitlerin her birinin -belli bir bilgi birikimi ile incelendiğinde- çok farklı anlamlar ürettikleri görülür. Ayrıca şairler, şiirlerindeki söz varlığının bir araya gelişlerinin etkileyici bir ritim ve ahenk oluşturmasına da dikkat ederler. Böylece usta şairlerin elinde gazel, anlam ile musikinin buluştuğu bir nazım biçimi olur. Nitekim Fuzûli, Divan'ının mukaddimesinde "Gazel bildirir şairin kudretin" demektedir.

Gazeller divanlarda gazeliyyat başlığı altında kasidelerden ve genellikle musammatlardan sonra gelirler ve son kafiye harflerine göre sıralanırlar.

Gazellerde her beyit aslında tek başına bir anlam bütünlüğü gösterir. Fakat bu özellik gazelin beyitleri arasındaki ilişkinin bulunmadığı yahut bulunan anlam ilişkisinin bütünüyle savruk bir şekilde olduğunu göstermez. Gazelin bir beyti mutluluktan diğeri mutsuzluktan bahsedebilir, bir beytinde kendi içi aleminden ve duygularından bahsederken diğer bir beytinde dış aleme ait bir tasvir bulunabilir. Fakat bu beyitler yine de aynı tema etrafında dolaşır. Redifli şiirlerde ise bu mana bütünlüğü daha açıktır. Her beyit bir şekilde başlar ama redifi oluşturan kavramla nihayetlenir. Bu ise şiirin belli bir kavram etrafında şekillenmesini, o kavram etrafında dönmesini sağlar. Her ne kadar redifli şiir söyleme, ahenk bakımından metne katkı sağlayan bir değerin bulunduğunu gösterse de her beyitteki fikrin belli bir kavrama tabiilik içinde bağlanması, estetik değerlerden taviz vermeden ve kendini tekrara düşmeden sözcüklerin tekrar edilebilmesi aslında zor bir imtihan olarak şair karşısına çıkar. Şairin her beyitte değişik bir anlam dairesinde, farklı düşünceleri dile getirmesi ayrıntıya verilen önemle de ilişkilidir. Nasıl her beyitteki bir kelimenin kendisine has dünyasına çok derin ve geniş bir kültürün penceresinden bakıldığında ayrı bir alem görülüyorsa hatta dikkatlice bakıldığında bunlar artıyorsa her bir beyit de aslında şiirin bir parçası olmasına rağmen müstakil bir önem kazanır. Diğer bir ifade ile her bir beyit kendi başına bir şiir/metin olarak değerlendirilecek bütünlüğe sahiptir. 

Şairlerin, aşk ve sevgili dışındaki konularda anlam bütünlüğünü gazel boyunca daha iyi sağladıkları görülür. Aşk konusunda ise şairler, kendilerini daha rahat hissetmekte ve içinde bulundukları anın kendileri üzerindeki etkilerini ve o andaki duygularını beyitleri birbirleriyle ilişkilendirmeden, bunları bir kompozisyon formuna sokma bağından uzak olarak ifade etmektedirler. Bunda sevgiliden ve aşk duygusundan nasıl ve ne şekilde bahsedileceğine dair geleneğin baskısının rolünü de unutmamak lazımdır. Fakat bu baskı şairi, aynı zamanda yazdığı gazelin benzerleri arasında sıyrılmasını sağlayacak bir titizliğe de zorlamaktadır.

Halk edebiyatı şairleri, gazel nazım biçimiyle şiir yazmaya çalışmışlardır. Fakat gazelde vezin ve anlam bakımından olması gereken titizlik ve yoğunluk bu şiirlerde görülmez. Ayrıca Klasik Türk Musikisi'nde de kullanılan gazel kavramı; insan sesi ile ve bir güfteye bağlı olarak yapılan icraya denir. İrticalen yapılan bu icra gazelhan denen icracıların ilhamı ile şekillenen serbest ritimli bir formdur.

YAZAR

M. A. Yekta Saraç