Arapça kökenli bir kelime olan fayda Türkçe yarar anlamına gelmektedir. İktisat ilmi açısından fayda, bireylerin bir mal veya hizmetin tüketiminden elde ettikleri haz, mutluluk, doyum, memnuniyet gibi kavramlar ile açıklanabilir. Burada önemli olan bu tüketim davranışının bir ihtiyacı gidermesidir. Bir spor aktivitesi sonrası susayan birisinin su içmesi sonucu susuzluk ihtiyacını gidermesi faydaya örnek olarak verilebilir.
Fayda üzerine yapılan en büyük tartışmalardan birisi ölçülebilir olup olmadığı olmuştur. Faydanın ölçülebilir bir şey olduğu öne sürenler Kardinal Faydacılar, faydanın herhangi bir fayda ölçüsü ile ölçülemez olduğunu iddia edenler ise Ordinal Faydacılardır. Faydanın ölçülmesinin zorluğu ve kişiden kişiye değişmesi sebebiyle yapılan analizlerde Kardinal Fayda yaklaşımı yerine Ordinal Fayda yaklaşımı daha çok kullanılmaktadır.
Kardinal Faydacılar için fayda her tüketici için objektif bir şekilde bir fayda birim ölçüsü ile ölçülebilir. Bu yaklaşımın üç temel varsayımı vardır; Toplam Fayda, Marjinal Fayda ve Azalan Marjinal Fayda. Toplam Fayda, bir tüketicinin bir malın veya hizmetin tüketiminden elde ettiği tüm fayda toplamını ifade etmektedir. Marjinal Fayda, bir tüketicinin bir mal veya hizmet için yapmış olduğu tüketimine ilave olarak yapacağı bir birimlik tüketim artışı karşılığında elde edeceği faydayı ve bu faydanın toplam faydada yapacağı değişikliği açıklamak için kullanılmaktadır. Azalan Marjinal Fayda, bu varsayıma göre bir tüketici bir mal veya hizmet tüketimi yaparken tüketimi her bir birim arttırdığında elde edeceği marjinal faydanın giderek azalacağını öne sürmektedir. Bu durumu bir örnek ile açıklamak gerekirse; bir boksörün yapmış olduğu maç sonrasında susuzluğunu gidermek için bardakla su içtiğini farz edelim. İçeceği ilk su bardağından elde edeceği marjinal fayda ile üçüncü bardaktan dördüncü bardağa geçerken ki içeceği suyun sağlayacağı marjinal fayda aynı olmayacak ve su tüketimi arttıkça elde edeceği marjinal fayda azalacaktır. Hatta bu su tüketimi belli bir miktarın üzerine çıkar ise su içmek bu sporcuya zarar bile verebilecektir ve marjinal faydası negatif olacaktır. Bu durumda toplam faydası azalacaktır.
Ordinal Faydacılar için fayda; kişiden kişiye değişeceği için bir fayda birimi ile ölçülmesi mümkün değildir. Örneğin susamış iki kişiye aynı özelliklerde bir bardak ayran verildiğini varsayalım. İçtikleri birer bardak ayrandan sonra her ikisinin de aynı faydayı sağladıklarını söyleyemeyiz. Bu görüşte olanlar için fayda karşılaştırabilir ve sıralanabilirdir. Ayrıca başka mal veya hizmetlerin tüketimi diğer malın veya hizmetin faydasını etkilemektedir. Farklı mal ve hizmet tüketimleri için oluşturulacak tüketim sepetlerinin faydaları aynı fayda değerleri için Farksızlık/Kayıtsızlık/Fayda Eğrileri adı verilen doğrular üzerinde gösterilebilir. Tüketici Dengesi ise Farksızlık/Kayıtsızlık Eğrileri ve Bütçe Doğrusu yardımı ile Fayda Maksimizasyonu yapılarak geometrik olarak bulunabilir.
YAZAR
Yunus Özcan
