Ergenlik sorunlarına ve iletişimsizliğe çare

Yazar ve yayıncı Mine Soysal, “Çocuk ve gençlik edebiyatının ayrıksı noktası, hitap ettiği yaş grubunun özel konumundan ötürü içinde tükenmeyen bir umut barındırmasıdır” diyor

“EDEBİYATIN parmak sallayarak mesaj veren bir tavrı olabilir mi? Edebiyatın umurunda mı insana bir şey öğretmek! Çocuklar için yayınlandığı ifade edilen bir kitapta, çocuk evden çıkıp kaldırımda yürüyüp trafik ışığına gelip kırmızı ışıkta durup sağına soluna bakıp kırmızı ışıkta duruyor, sarıda bekliyor, yeşilde geçiyorsa bu edebiyat olamaz” demişti yazar ve yayıncı Mine Soysal, dün yayınlanan edebiyat ve çocuklarda okuma alışkanlıklarıyla ilgili söyleşimizde...

Günışığı Kitaplığı’nın kurucusu Mine Soysal’la bir araya gelişimize geçen hafta gerçekleşen Yayıncılık Kurultayı vesile oldu. Kurultayda kitapta sabit fiyat sistemi, Türkiye’de okuma kültürünün yeri, dijitalleşmenin yayıncılığa yansımaları, yayıncılıkta sansürotosansür ve yayıncılık standartları gibi önemli konular tartışıldı.

Bu yazının ilk bölümü dünkü gazetede yayınlandı. Orada çocuk edebiyatının ne olup ne olmadığını, ailelerin evlerine kitap alırken nelere dikkat ettiğini, etmediğini konuşmuştuk. Bugünkü yazımsa (gençler özelinde), okuyucunun edebiyattan neler alabileceği hakkında.

‘DERİN BİR NEFES ALMA DUYGUSU YARATIR’

- Edebiyat bize ne katar?

Kurgu ne olursa olsun yaratıcı bir metin okuyan her yaştan insanın kafasında sorular, merak noktaları ve katıksız bir umut oluşur. Severek okuduğumuz bir kitap bizde derin bir nefes alma duygusu yaratır. Dil estetiğinin sunduğu hazsa müthiş bir yaşama sevinci katar. Her an ulaşılabilir böyle bir kaynağın, özellikle bizimki gibi ülkelerde, sonsuzca kullanılması lazım. Elimizde başka bir şey yok. Orada bir çağlayan var, sürekli akıyor, sıklıkla o suda ıslanmak gerek. Edebiyat tıpkı bir acil ihtiyaç maddesi gibi her yaştan insan için.

- İçsel pusula bulmak gibi?

İyiyi, kötüyü gösterir onlara. Bunları aile ve öğretmenin söylemesiyle olmuyor. Bizim çocukluğumuzdaki gibi değil bugün çocuklar. Sürekli online, sürekli iletişim içindeler. Böyle bir ortamda çocuğun sadece bizim uygun gördüğümüz şekilde davranacağını düşünemeyiz. Mesela Harry Potter’ın özünde olan şey iyi-kötü tartışması. Bir ergen bu çatışmayı kendi içinde zaten yaşarken yaratıcı bir metinde okumak onu güçlendirir, “Yalnız değilim, ben kötü bir insan değilmişim” der. Ailenin sunduğu güvenli, korunaklı duygusal alandan çıkıp tek başına kaldığında vicdanının yönlendirmesiyle yaşayabilmesini sağlar.

‘YETİŞKİN DÜNYANIN GÖLGE ETMEMESİ LAZIM’

- Yaşantının zahmeti olmadan öğrenme diyebilir miyiz?

Çocuk ve gençlik edebiyatının ayrıksı noktası, hitap ettiği yaş grubunun özel konumundan ötürü içinde tükenmeyen bir umut barındırmasıdır. En ağır savaşı, göçmenliği, ayrılığı işlese de edebiyat bir yerlerde hayatın süreceğine ve her şeyin üstesinden gelinebileceğine; dünyanın değiştirilebileceğine dair küçücük güven ve umut taşları barındırır. Çocuk o taşlara basarak o felaketi okuyabilir. Edebiyat diliyle kendisine aktarılan acı, keder, kayıp gibi hepimize ağır gelebilecek duygular sayesinde kendi güçlenir ve umuda kapılır. “Ben bir şeyleri değiştirebilirim” der. Bunu bu şekilde tüketebilmesi için yetişkin dünyanın gölge etmemesi ve çocuğunun eline geçen her kitabı kontrol etmek zorunluluğundan biraz uzaklaşması lazım.

- Kontrol etmek yerine iyi ve kötü kitabı ayırt edebilme becerisi vermeyi hedeflesek?

Bütün hikâye bu. Eleştirel bir zihin mi yaratıyoruz yoksa bizim dediklerimizi baştan kabul eden tek tip insanlar mı? Çocuk aptal bir varlık değil. Tam tersine, son derece acımasız bir eleştirmen, dilinin ucuna geleni söylemekten çekinmeyen cesur bir konuşmacı. Biz onu mahvetmeden önce çocuk bir iletişim uzmanı zaten. Ne kadar özgürlük tanırsak kitapları ellemesi, denemesi, karıştırması, tadına bakması için, zaman içinde çok güzel bir şekilde neyin ona zevk verdiğini, neden uzak duracağını kendi belirlir.

‘AÇIK İLETİŞİM KURMAYI BECEREMİYORUZ’

- Siz sıklıkla okullara gidiyor ve gençlerle konuşuyorsunuz. Ne diyorlar?

Ortaokullulara ve liselilere soruyorum “Ailelerinize hangi konularda karşı çıkıyorsunuz? Evde isyan bayrakları hangi konularda açılıyor?” diye. 100 kişiden 1 ya da 2 parmak kalkıyor. Gençler gerçek düşüncelerini, gerçek ihtiyaç ya da duygularını açıklıkla söylerlerse çatışma çıkacak, olan söz hakkı da elinden alınacak, baskı artacak, sevdiklerini üzecekler diye düşünüyor ve susuyorlar. Devlet ya da özel okul, hepsinde böyle. Bu, çok acıtıcı. Diyelim ki ailesinin zoruyla okumaya çalıştığı bir kitap var ama okuyamıyor, infilak ediyor. Neden okuyamadığını gerekçelendirip “Şunları sevmedim, o yüzden bu kitabı okuyamıyorum” deyip bunları ailenle paylaşmayı denedin mi? 1 ya da 2 çocuk denediğini söylüyor. Diğerlerine soruyorum: “Denemeye değer mi?” Sadece kitap okuma değil bu her konu için böyle. Gerçek hayat gerekçeler, nedenler ve sonuçlardan oluşuyor. Çocuklarımızla öğretmen, ebeveyn, arkadaş olalım. Açık iletişim kurma konusunda sonsuz zaafımız var; onu beceremiyoruz.

‘YETİŞKİN DÜNYAMIZ DARDA’

- Biz kendine açık olabilen insanlar mıyız ki çocuklara bunu öğretelim?

Felsefe ve edebiyat okumayan insanların zaten böyle bir şansı olamaz. Ancak aile geleneğinden gelen başka türlü bir görmüş geçirmişlik olmalı ki okumadan benzer bir düşünsel geleneği içselleştirmiş olsun. Anadolu böyle insanların ülkesidir. Onlar da bunu toprakla, doğayla iç içe yaşayabildilerse edinirler. Ama kent insanının sanatla, bilimle, felsefeyle edebiyatla donanmadan kendini tanıyabilmesi, keşfedebilmesi olanaksız bir durum bana göre. O yüzden yetişkin dünyamızın bu kadar darda olduğunu düşünüyorum.

‘BİREYSEL BİR YOLCULUK’

- Gençlere kitap önerir misiniz desem?

Kitap önermeyi pek sevmem. Her insanın kendi sıçrama tahtası olabilecek kitapları var. Onları bulması lazım. Benim ya da bir başkasının önermesi değil. Benim ablalarım vardı, okul kütüphanesinden bir sürü kitap getirdiler. Ben istediğimi okudum, istemediğimi okumadım ve kimse bana “Şunu neden okumuyorsun?” demedi. Bu, bireysel bir yolculuk. Her insan bunu kendi yaşayabilmeli. Yoksa bir kitap okuru olamaz. Başkalarının söylediği neyi yapıyoruz hayatımızda?

‘HER ŞEY ÖĞRETMENLE BAŞLIYOR’

- Okullar çocuk ve edebiyat arasındaki köprüyü kurabiliyor mu sizce?

Her şey öğretmenle başlayıp öğretmenle bitiyor. Çocuklar, edebiyat keyfi sunabilen öğretmenleri varsa mutlaka sevebilecekleri kitaplar buluyor ve kitap okuyabildiklerinin farkına varıyorlar. Sevdikleri türlerde, yazarlarda bazen inat ederek ama seçimler yaparak okuyorlar. Fakat öğretmen zorunlu tutuyorsa ve sevmediğini, okuyamadığını ifade etmesine rağmen mecbur ediyorsa, not veriyorsa, saçmasapan ödevler yaptırıyorsa o zaman keyif yaratamıyor. Bu tutum da yetişkinliğe taşınıyor.

İYİ VE GÜZELİN ÖTESİNDE

MİNE Soysal “Bir çocuğa ‘Ne düşünüyorsun bu kitap hakkında?’ diye sorulmasını bile travmatik buluyorum” diyor ve ekliyor: “Bunun yerine ‘Beni şu karakter çok etkiledi. Şurada da şöyle bir laf ediyor, nasıl söylüyor değil mi?’ diye sorulsa ya. Damardan bir noktayı öne çıkarıp onun da kendi ilgisini çeken yeri söylemesine fırsat vermek, sohbete çevirmek önemli. Hani bir soru sorarsın, cevap olarak ‘Güzel’ ya da ‘İyi’ der, bitirir ya... Güzel ve iyi sıfatlarının dışında tanımlayamıyoruz; nesi iyiydi, neydi o iyilik, niye iyiydi? İşte bunları konuşmaya başladığımız zaman zihinsel faaliyet de başlıyor.”

YARATICI OKUMA UYGULAMALARI

“EDEBİYAT seven öğretmenler sınıflarında yaratıcı okuma uygulamalarına başladılar” diyen Mine Soysal, ekliyor: “Bir kitabın üzerine, kitabın barındırdığı öğelerle çocukların belirlediği etkinlikleri yapıyorlar; bu da kitabı bir oyun alanına çeviriyor, şenliğe dönüşüyor. Öğretmenler müfredatın uygulayıcıları. Konu belli ama sunuş şekli onlara ait. Ya yaratıcı bir üst şemsiyeyle, yan materyalle zenginleştirip sunarsın ya da hiçbir şey yapmadan sınıfa girip çıkarsın. Entelektüel gelişimi sağlayan kişi öğretmen. Yani öğretmenin entelektüel donanımı en yüksek kişi olması gerekir.”