Satın alma gücü paritesi, çeşitli dünya para birimlerinin satın alma gücünün birbiriyle karşılaştırılmasına olanak tanıyan bir ekonomik teoridir. Her ülkede aynı miktarda mal ve hizmet satın alınması durumunda kullanılan döviz kurunu ifade etmektedir. SAGP'nin temelleri 15. yüzyılda İspanya Salamanca Okulu'nda atılırken gelişmesi İsveçli ekonomist Gustav Cassel ile sürmüştür. SAGP, ülkeler arasında ticarete konu olan mal ve hizmet sepetinin kıyaslaması yapılırken, mutlak ve nispi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Mutlak SAGP tek fiyat kanuna dayanırken, nispi SAGP enflasyonu hesaplamaya katmaktadır. SAGP teoride uygulanabilir olsa bile pratikte ülkeler arası ekonomi, teknoloji, ticaret bariyerleri, maliyetler, gümrük vs. nedenlerden dolayı uygulanması zorlaşmaktadır.
Satın alma gücü paritesinin temelleri kurucusu Francisco de Vitoria (ö. 1546) olan İspanya Salamanca Okulu'nda atılmıştır. 15. yüzyılda başlayan çalışmalar paranın Miktar Teorisi ve Miktar Teorisi'ne Fiyat Teorisi dahil edilerek sürmüştür. Fiyat seviyesinin belirlenmesi ve fiyat seviyesi ile tahmin konseptinin satın alma gücü ile değiştirilmesi literatüre ilk ve önemli temelleri atmıştır.
Yeni Dünya'dan İspanya'ya fazla miktarda altın ve gümüş transferi ile para arzının artması, İspanya'da fiyat seviyelerini yükseltmiştir. İspanya'nın döviz kuru olumsuz etkilenerek SAGP'nin doğuşu tetiklenmiştir.
İspanya'dan sonra İsveçli ekonomist Gustav Cassel'in (ö. 1945) tek fiyat kanununu referans alan ve 1. Dünya Savaşı dönemini (1916-1919) kapsayan çalışmalarına 1916 yılında İsveç'in altın standardını bırakarak dalgalı kur rejimine geçişi temel oluşturmuştur.
Cassel, ülkeler arası ticarete konu olan malın değişim seviyesi satın alma gücünden çok fazla sapamayacağı vurgusu ile satın alma gücü paritesi doktrinini başlatmıştır. SAGP, fiyat kıyaslaması için kullanılırken farklı ülkelerde aynı mal ve hizmet sepetinin lokal para birimlerindeki rasyosunu göstermektedir. Ekonomileri reel bazda ölçerken ve değerlendirirken yaşam standartlarının uluslararası kıyaslamasını yapmaktadır.
Tek fiyat kanunu aynı özelliklere sahip malların farklı ülkelerde aynı fiyata satılmasını benimserken, döviz kuru belirlemede en temel yaklaşımdır. Şartları arasında; malların ticarete konu olması, uluslararası tam arbitraj olması, ürün mal ve hizmet sepeti fiyat seviyelerinin aynı olması, malların ulaşılabilir olması; gümrük, vergi, tarife, bariyer olmaması veya fiyatın içine eklenmiş olması gerekmektedir.
Pratikte uygulanmasını zorlaştıran nedenler arasında; ticarete konu olmayan malların arbitrajı engellemesi, ticarete konu olan mallarda vergi, gümrük, ticaret bariyerleri, ülke özelinde kısıtlamalar, ulaştırma maliyetlerinin bulunması, kıyaslamaya esas olan mal sepetinin ülkeden ülkeye homojen dağılmaması, arz/talep durumunu etkileyen fiyat dışı faktörler, gelir seviyesi, makroekonomik dengeler, üretim/teknoloji farklılıkları, tüketici tercihleri ve şok unsurları yer almaktadır.
SAGP yaklaşımı mutlak ve nispi olarak ayrılmaktadır. Mutlak SAGP, Yurtiçi ve yurtdışı mal sepetleri fiyatları ile döviz kurlarının arasındaki ilişkiyi birleştirmektedir. Katı bir yaklaşım olarak tek fiyat kanunu referansı ile rekabetçi arbitraj varsayımında aynı malın aynı fiyata uluslararası olarak satılmasını belirtmektedir.
Mal sepeti A ülkesi için 1000 birim ise aynı mal sepeti B ülkesinde 100 birim ise SAGP basit olarak 10A=1B şeklinde hesaplanır. Mutlak SAGP mevcut döviz kurunun denge noktasını göstermektedir. Teoride böyle olsa bile tek fiyat kanununun pratikte uygulanmasının zorluğu bulunmaktadır.
SAGP'in zayıf versiyonu nispi SAGP olarak tanımlanır ve mutlak SAGP çalışmadığı zaman devreye girer. Nispi SAGP, referans alınan baz yıla göre enflasyon hesaplamaya dahil edilerek fiyatların genel seviyesi ve döviz kuru hareketlerini dikkate almaktadır. Baz alınan dönem döviz kuru A ülkesi 3 birim = B ülkesi 1 birim ve A ülkesinde fiyatlar iki katına çıkarken B ülkesinde fiyatlar 3 katına çıktığı durumda nispi SAGP A ülkesi 2 birim = B ülkesi 1 birim şeklinde hesaplanmaktadır.
Nispi SAGP için yöneltilen eleştiriler arasında parasal faktörleri dikkate alması, diğer önemli faktörlerin önemini düşük tutması ve baz alınacak yıl seçimi gelmektedir.
SAGP eleştirileri arasında mal sepetinde ticarete konu olmayan mallar içerdiğinden arbitrajı engellemesi; sepet dağılımının ülkeden ülkeye değişmesi, homojen olmaması; ticarete konu olan mallar için maliyetlerin bulunması, tek fiyat uygulanmasının pratikte zor olması, ulusal ve uluslararası fiyat farklılıkları, döviz kurlarının etkileşimi ve farklı faiz oranları bulunmaktadır. SAGP'nin etkinliği ve işleyişi döviz kurunun sabit kur rejimi mi yoksa dalgalı kur rejimi mi olduğuna göre değişiklik göstermektedir.
SAGP teorisi döviz kurlarının belirlenmesi için tek fiyat kanunu baz alınarak geliştirilen, mutlak ve nispi olmak üzere ikiye ayrılan yaklaşımdır. Globalleşme ile ekonomilerin entegrasyonu uygulanmasını zorlaştırmaktadır. Ülkeler arası mal sepetlerinin kıyaslanması için farklı SAGP endeksleri oluşturularak değişimlere adapte olunmaktadır. Endeksler arasında en popüler olanı 1986 yılında "Economist" dergisi tarafından ilan edilen "Big Mac Endeksi" iken farklı endeksler literatüre girmeye devam etmektedir.
YAZAR
Murat Akbalık
