Kökenleri şüpheciler ve sofistlere kadar geri götürülen; kurucusu Charles Sanders Pierce (ö. 1914) olarak kabul edilen; Jean Stuart Mill (ö. 1873), William James (ö. 1910), John Dewey (ö. 1952) gibi düşünürlerin öncülüğünü yaptığı, hem bilginin geçerliliği açısından hem de ahlakiliğin ölçütü olarak faydayı merkeze koyan ve Amerika'da yaygınlık kazanmış olan düşünce akımıdır.
Pragmatizmin öncü isimlerinden biri olarak görülen Jeremy Bentham (ö. 1832), "Ahlak ve Yasama İlkeleri" başlıklı eserinde, ahlakın ve hukukun temelinde fayda ilkesinin olduğunu ileri sürer. Fayda ilkesini, mutluluk arayışıyla hazza yönelme ve ıstıraptan kaçınma şeklinde tanımlayan Bentham, toplumsal çıkar denilen şeyin nihayetinde toplumu oluşturan bireylerin çıkarlarının toplamı olduğunu savunarak bireysel fayda ile toplumsal faydanın buluştuğunu dile getirir.
C. S. Pierce, pragmatizmi, metafizik ve Hegelci spekülatif düşüncelere karşı, zamanın gerekliliklerine ve toplumun ihtiyaçlarına uygun bilimsel temelli bir felsefe yöntemi olarak öne sürer. Kant'ın, 'pragmatik inanç' kavramından hareketle, eylem, etkinlik, pratik ile ilişkili olan manasında 'pragmatik anlam' kavramını geliştiren C. S. Pierce, deneyime ve görülebilir sonuçlara dayanan yeni bir anlam ve doğruluk kuramı geliştirir.
En önemli temsilcilerden sayılan J. S. Mill, pragmatizmi, 'fayda ya da en yüksek düzeyde mutluluk' ilkesi üzerinden "eylemlerin mutluluğa katkıda bulunma eğiliminde olması ölçüsünde doğru oldukları", mutluluktan uzaklaştıkları oranda da yanlış olduğunu savunan düşünce biçimi olarak tanımlamaktadır.
W. James, pragmatizmi, olgularla bilimsel ve samimi bir ilişki içinde olan; somut yaşamın tüm yönlerini kapsayan; hem rasyonalist hem de ampirist talepleri karşılayan ve metafizik tartışmaları aşmamız için bir imkan üreterek pratik anlam dışında bir anlam olmadığını savunan yaklaşım olarak tanımlar. Ona göre pragmatizm, yeni bir yöntem olmayıp, Sokrates (ö. MÖ 399), J. Locke (ö. 1704), G. Berkeley (ö. 1753) ve D. Hume (ö. 1776) gibi isimlerin öncülüğünü yaptıkları ampirist tutumu temsil eder. Soyutlamalardan ve kapalı sistemlerden yüz çeviren pragmatizme göre, "pragmatik anlam dışında bir anlam yoktur" ve her bir kelimenin "pratik nakit değerini" gözeten bir anlayışla hareket edilmelidir.
Metafizik ve işlevsel olmayan teorilerin karşısına pratik bir hakikat anlayışını, işlerliği ikame etmeye girişen pragmatist düşünürler, bireysel faydadan ziyade toplumsal ve evrensel faydayı amaçlamış olsalar da sıklıkla yanlış anlaşılmışlardır.
Son dönem önde gelen temsilcileri ise Richard Rorty (ö. 2007), Hillary Putnam (ö. 2016) ve W.V.O. Quine (ö. 2000) gibi düşünürlerdir.
YAZAR
Tuncay Saygın
