Piyasa belirli bir mal veya hizmetin alınıp satılması için alıcı ve satıcıların bir araya geldikleri örgütlü veya örgütsüz ortamdır. Günümüzde artan e-ticaret nedeniyle piyasaların mekana bağlılıkları azalmıştır, bu nedenle piyasa ortamının fiziki bir mekan olması zorunluluğu yoktur. Teknik olarak piyasa alıcıların belirlediği ve yönlendirdiği talep ile üretici ve/veya satıcıların yönlendirdiği arz güçlerini buluşturur. Böylece el değiştiren mal veya hizmetin fiyatının ve miktarının belirlenmesini sağlar.
Uygulamada piyasalar örgütlü veya örgütsüz yapıda olabilir. Örgütlü piyasalar (organized markets), alıcı ve satıcıların belirli bir zaman, mekan veya mecrada bir araya geldikleri, alım satım işlemlerinin belirli kurallara tabi olduğu pazarlardır. Buna karşın örgütsüz piyasalar (unorganized markets), belirli bir zamana, mekana veya mecraya bağlı olmaksızın, alım satım işlemlerinin katı kurallara tabi olmadan yapıldığı pazarlardır.
El değiştiren mal veya hizmetlere göre bazı farklılıklar gösterse de piyasaları coğrafi yer, zaman ve rekabet yapısına göre tasnif etmek mümkündür. Başta da belirtildiği gibi internet ve bilişim teknolojilerindeki gelişmelere bağlı olarak e-ticaretin giderek gelişmesiyle piyasaların mekana bağlılığı azalmıştır, ama coğrafi nitelemeler hala anlamını korumaktadır. Coğrafi açıdan piyasalar yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası olarak tasnif edilmektedir. Zamana göre çok kısa vadeli, kısa vadeli ve uzun vadeli şeklinde bir tasnife gidilmektedir. Rekabet yapısına göre yapılan tasnif ise piyasa türlerini de betimlediğinden daha önemlidir ve daha yaygın kullanılır. Buna göre, kusursuz veya tam rekabetten, tekel ve monopsona kadar uzanan bir skalada piyasaları tasnif edebiliriz:
Tam rekabet (perfect competition): Homojen (türdeş) yapıdaki mal ve hizmetlerin el değiştirdiği, giriş ve çıkışın serbest olduğu, alıcı ve satıcı sayısının fiyatları etkilemeyecek kadar fazla olduğu, bu nedenle aşırı karların söz konusu olmadığı piyasalardır. Bu piyasalarda bilgi edinme konusunda hiçbir sorun olmadığından kusursuz bilgilenmenin geçerli olduğu varsayılır. Gerçek dünyada bu koşulların sağlanabildiği piyasalara rastlamak zordur. Tahıl ürünleri gibi, üretici ve satıcıları ile alıcılarının çok fazla sayıda olduğu bazı tarım piyasaları tam rekabete örnek gösterilebilir. Diğer taraftan kimi döviz piyasaları ile son yıllarda internet üzerinden yapılan alış-verişler (online shopping) de bu piyasaların örnekleri olarak değerlendirilebilir.
Tekelci rekabet (monopolistic competition): Çok sayıda küçük satıcının, farklılaştırılmış ürün veya hizmetleri sunduğu, giriş ve çıkışın kolay olduğu piyasalardır. Yapısı gereği fiyat rekabetinin önemli olmadığı bu piyasalarda, satıcılar ürün ve hizmet kalitesiyle rakiplerinden farklılaşırlar. Lokantacılık, mağazacılık, giyim gibi sektörler bu piyasaların ilk akla gelen örneklerindendir.
Oligopol (oligopoly): Birkaç satıcı firmaya karşılık çok sayıda alıcının yer aldığı, satıcı firmaların arz ve fiyatlar üzerinde söz sahibi olmalarına karşın, aralarında güçlü karşılıklı bağların söz konusu olduğu piyasalardır. Uygulamada oldukça yaygın görülen bu tür piyasalarda uzun vadede birkaç firma piyasayı kontrol edebilir ve fiyatlar üzerinde belirleyici olabilir. Otomotiv, finans, bilişim ve yayıncılık gibi sektörler oligopol piyasaların başlıca örnekleridir.
Tekel veya monopol (monopoly): Tek bir satıcıya karşılık çok sayıda alıcının bulunduğu ve piyasaya giriş sınırlamaları olan, bu nedenlerle rekabetçi piyasalara oranla fiyatların daha yüksek oluştuğu piyasalardır. Tekel piyasalarında ölçek ekonomileri daha sık görülmektedir. Çünkü tekelci firmalar büyüklükleri nedeniyle maliyet avantajları sağlayabilmektedir. Dünyada bazı ilaç firmaları belirli ilaçlar konusunda tekeldir, Türkiye'de ise Devlet Demir Yolları demiryolu taşımacılığında tekel konumundadır.
Monopson (monopsony): Tek bir alıcıya karşılık çok sayıda satıcının yer aldığı piyasalardır. Bu tür piyasalarda alıcı fiyatlar üzerinde söz sahibidir. Devletin yaptığı çay, tütün v.b. gibi destekleme alımları monopson piyasanın tipik örneklerindendir.
Bunların haricinde alıcı ve satıcıların sayılarına göre alt piyasa türleri de söz konusudur. Bu bağlamda iki satıcıya karşılık çok sayıda alıcının yer aldığı piyasalar düopol (duopoly), iki alıcıya karşılık çok sayıda satıcının yer aldığı piyasalar da düopson (duopsony) olarak adlandırılır. Sadece tek bir alıcı ve tek bir satıcı olan piyasalar iki yanlı monopol veya tekel (bilateral monopoly) olarak adlandırılmaktadır. Bu tür bir piyasada, tarafların zıt fayda veya amaç fonksiyonları fiyatın ciddi pazarlıklar sonucunda ortalama bir düzeyde belirlenmesine neden olacaktır. Bir tekel firması karşısında tek bir işçi sendikasının olması durumu bu piyasaya örnek verilebilir. Fiyatları etkileyebilecek birkaç alıcının karşısında fiyatları etkileyemeyecek kadar çok sayıda satıcının yer aldığı piyasalar da vardır ve bunlar oligopson (oligopsony) adını alır. Örneğin kakao pazarı çok sayıda satıcısı olmasına karşın, dünya çapında sadece üç büyük alıcısı olması nedeniyle bir oligopson piyasasıdır.
YAZAR
K. Batu Tunay
