Temelde menkul kıymet borsaları alıcı ve satıcıların veya bunların vekilleri olan aracıların kote ettirilmiş hisse senedi ve tahvil gibi menkul kıymetleri belirli zaman dilimi içinde alım ve satımını yapmak amacıyla bir araya geldikleri yer olarak tanımlanabilir. Bazı istisnai durumlarda borsaya kote ettirilmemiş tahvil ve hisse senetleri de borsada işlem görebilmektedir. Menkul kıymet borsalarının büyük bir kısmı organize (örgütlü) borsa görünümünde olmasına rağmen tezgah üstü (örgütlü olmayan) menkul kıymet borsaları da vardır. Bunlara en iyi örnek olarak işlem hacmi açısından dünyada ilk sıralarda yer alan ABD'deki NASDAQ verilebilir. Burada menkul kıymetlerin fiyatları aracı kurumların kendi aralarında kurdukları elektronik platform yoluyla gerçekleştirilmektedir. Menkul kıymet borsalarında işlem gören menkul kıymetlerin çeşidine göre hisse senedi piyasası ve tahvil piyasası gibi alt piyasalar vardır. Menkul kıymet borsalarında menkul kıymetlerin arz ve talebine göre yatırımcılar arasında alım ve satımı ile fiyatının oluşumu gerçekleşmektedir. Oluşan bu fiyatlar günümüzde canlı olarak borsa dışına, bütün ülkeye ve ülke dışına dağıtılmaktadır. Bu anlamda menkul kıymet piyasalarına ikincil piyasa da denmektedir. Borsada işlem gören menkul kıymetlerden minimum ücret ve komisyon alınarak hem tam rekabet şartlarına uygun bir piyasa oluşturulmaya çalışılmakta hem de borsaya katılımın arttırılması amaçlanmaktadır. Böylece borsada işlem gören menkul kıymetler için doğru fiyatların oluşması sağlanarak hem ülke ekonomisi hem de halka açık şirketler olumlu yönde etkilenmektedir.
Dünyada ilk menkul kıymetler borsası 1460 yılında Antwerp'de (Belçika) kurulmuştur. Bu borsa sabit faizli menkul kıymetlerin ihraç ve değişimine aracılık etmiştir. 16. yüzyılda Amsterdam Borsası Antwerp'deki borsanın yerini almıştır. Daha sonrasında Avrupa'da çeşitli ülkelerde borsalar kurulmuştur. Yatırımcıların ilk defa hisse senedi ve kar payıyla tanışmaları Amsterdam Emtia Borsası'nın yan odalarında işlem gören Hollanda'nın Doğu Hindistan şirketi tarafından ihraç edilen hisse senediyle başlamıştır. Sanayi devrimleriyle beraber artan yatırımlar menkul kıymet borsalarının yaygınlaşmasına ve gelişmesine yardımcı olmuştur.
Günümüzde dünyada piyasa değeri bakımından ilk sırada gelen New York Borsası 17 Mayıs 1792'de kurulmuştur. Bundan önce New York'un Wall Street semtinde bir çınarın altında kurulan piyasaya gelen kişilere serbest piyasa koşulları altında tüccarlar şirketlerin hisse senetleri ve tahvillerini satmaktaydı. 17 Mayıs 1792 tarihinde 24 tüccar New York Borsası'nın kuruluşu için anlaşma yapmışlardır. Borsa, bu anlaşmadan sonra, New York Stock and Exchange Board ismiyle çalışmaya devam etmiş ve borsanın ismi New York Stock Exchange olarak 1863'te değiştirilmiştir.
Günümüzde menkul kıymet borsaları birçok ülkede hem yerel alanda hem de uluslararası alanda faaliyette bulunmaktadır. Uluslararası çalışan borsalar New York, Londra, Tokyo, Toronto, Paris, Frankfurt ve Euronext menkul kıymet borsalarıdır.
Türkiye'de menkul kıymet borsa kurma çalışmalarına, 1864 yılında Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul'un Galata semtinde devletin çıkarmış olduğu tahvillerin alım satımı ile uğraşan gayrimüslim bankerlerin kurduğu dernek öncülük etmiştir. 1866 yılında Osmanlı İmparatorluğu'ndan alacaklı olan devletlerin de desteği ile İstanbul'da Dersaadet Tahvilat Borsası kurulmuş ve Cumhuriyet dönemine kadar gelmiştir. 1929 yılında yasalaşan 1447 sayılı ''Menkul Kıymet ve Kambiyo Borsaları Kanunu'' ile İstanbul Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası kurulmuştur. 1981 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile Menkul Kıymetler Borsası'na yeni bir şekil ve içerik verilmek istenmiş ve 1929 tarih ve 1447 sayılı Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu yürürlükten kaldırılarak Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname getirilmiştir. 6 Ekim 1984 tarihinde ''Menkul Kıymet Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esaslarına Hakkında Yönetmelik'' çıkarılmıştır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 1985 yılında kurulmuş ve 3 Ocak 1986 tarihinden itibaren çalışmaya başlamıştır. 6 Aralık 2012 tarihli ve 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nın statüsü ve fonksiyonları ile ilgili önemli değişiklikler getirilmiştir. 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ''borsa'' tanımı değiştirilerek kamu kurumları olarak kurulan borsaların anonim şirket şeklinde faaliyet göstermesini düzenlemektedir ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nın Borsa İstanbul Anonim Şirketi adı altında özel hukuk tüzel kişiliğine sahip bir şekilde yapılandırılmaktadır.
Borsa İstanbul ilerleyen zaman dilimlerinde hem Türk hem de bölgesel finansal ürünler için küresel piyasa olma vizyonu hem yerli hem de yabancı yatırımcılar için adil, sürdürülebilir, güvenilir, yenilikçi, etkin, şeffaf ve rekabetçi bir işlem platformu olma misyonu ile İstanbul Finans Merkezi projesinin önemli sacayaklarından birisidir. Borsa İstanbul pay, borçlanma araçları, vadeli işlem ve opsiyon ve kıymetli madenler ve taşlardan oluşan piyasalara sahiptir ve bu piyasaların alt piyasaları da vardır. Menkul kıymetlere yatırım yapmak veya alım satım yapmak isteyen gerek yerli gerek uluslararası bir yatırımcı bir süpermarketten alışveriş yapma kolaylığında ve çok hızlı bir şekilde BISTECH adı verilen yeni emir işleme programlarını ve algoritmik emirleri de kullanılarak Borsa İstanbul'da işlemlerini gerçekleştirebilmektedir.
Menkul kıymet borsalarının satır başlarıyla ekonomiye kaynak yaratma, ekonominin göstergesi olma, uzun vadeli yatırımların finansmanını kısa vadeli tasarruflarla sağlama, likidite sağlama, mülkiyetini geniş bir tabana yayma, menkul kıymetlerle ilgili bilgilere kolay ulaşma fonksiyonları vardır.
YAZAR
Murat Akbalık
