Farklı eyaletler, özerk yönetimler, kantonlar veya benzeri bağımsız siyasi birimlerin ortak bir anayasa çerçevesinde bir araya gelerek oluşturdukları yönetim biçimidir. Federasyonu oluşturan unsurlar, dışarıdan bakıldığında tek bir devlet görüntüsü verirler. Ancak ülke içinde merkezi hükûmetle federasyonun parçası durumunda olan diğer yapılanmalar arasında görev ve yetki paylaşımı yapılmıştır. Federasyonu oluşturan her bir siyasi birime federe devlet, bunların oluşturduğu yapıya ise federal devlet adı verilir. Dolayısıyla federasyon, federal ve federe devletleri kapsar. Ülke içinde siyasal iktidarın bu şekilde iki unsur olarak bölünmesine dayalı anlayış "federalizm" şeklinde anılır. Federal devletin tersi, tüm siyasal gücü merkezde toplayan üniter devlet modelidir. Bu iki modelin arasında bir yerde, içinde bazı özerk birimler barındıran bölgesel devlet anlayışı bulunur. Bölgesel devlet, resmi olarak federasyon şeklinde nitelenmese de gücün merkezi otoritede toplandığı üniter yapıdan da farklıdır. Bağlantılı bir başka kavram olan konfederasyon ise üye devletlerin esnek bir iş birliğini niteler. Konfedere şeklinde anılan bu devletler, kendi egemenliklerini koruyarak belirli amaçlar doğrultusunda konfederasyon çatısı altında bir araya gelmişlerdir ve diledikleri zaman ayrılma hakkına sahiptirler. Oysa federasyonlardan ayrılmak sıkı koşullara bağlanmıştır ve oldukça zordur.
Federasyonların en önemli özelliği, egemenliğin federal ve federe devletler arasında bölünmüş olmasıdır. Her iki siyasal birim de karar alma hakkına sahiptir. Tüm ülkeyi ilgilendiren önemli siyasi kararlar federal devlet tarafından alınır. Aynı şekilde dış güvenlik başta olmak üzere makro politikaları belirleyen, orduyu yöneten ve başka ülkelerle ilişkiyi yürüten de yine federal devlettir. Buna karşılık, federe devletler, kendi iç yapılarında geniş bir özerkliğe sahiptir. Bunlar, federal devlet tarafından düzenlenen alanlar hariç olmak üzere kendi sınırlarında bağlayıcı kurallar koyarlar, kamu hizmetlerini ve yargısal işleri yürütürler. Söz konusu hizmetler, diğer tüm devletlerde olduğu gibi, yasama, yürütme ve yargı organlarından oluşan yerel yapılar aracılığıyla yerine getirilir. Federe devletlerin kendilerine ait güvenlik ve asayiş birimleri de vardır. Ayrıca bunlar, kendi bölgelerindeki kamu hizmetlerini yürütmekle yükümlü oldukları için bunları finanse etme amacıyla vergi alma hakkına da sahiptir. Federe devletin vergi tarifeleri ve tahsilatı başta olmak üzere ekonomik imkanlarının farklılaşması nedeniyle, coğrafi açıdan ülke içi gelir dağılımı eşitsizlikleri üst düzeye çıkabilmektedir.
Federe devletler arasında kural ve uygulama farklılıklarının çıktığı görülür. Bu bağlamda, hangi eylemlerin suç olarak kabul edileceği ya da bunlara ne şekilde ceza verileceği federe devletlere göre değişiklik gösterebilmektedir. Herhangi bir görev ve yetki uyuşmazlığı olduğunda ise son kararı genellikle federal devlet vermektedir. Federal ve federe devletler arasında yaşanabilecek uyuşmazlıkları çözmek için ise çeşitli anayasal mekanizmalar oluşturulmuştur.
Demokratik ülkelerde federal ve federe devletlerin seçim süreçleri ayrı ayrı işler. Öncelikle tüm vatandaşların federal devletin karar organlarının belirlenmesi açısından seçme ve seçilme haklarına sahip olduğunu belirtmek gerekir. Bunun dışında federe devletlerin de kendi yönetim organları bulunur. Örneğin ABD'de tüm eyaletlerin yönetim yapısı, federal devletin küçük bir örneği durumundadır. Eyaletleri halk tarafından seçilen vali yönetir ve tek parlamentonun bulunduğu Nebraska dışındaki tüm eyaletlerde iki meclisli yapı vardır. Bunun yanında, eyalet içi sorunları çözmekle görevli çeşitli yargı organları da bulunur. Seçmenler, genel hükûmet dışında kendi vatandaşı oldukları eyaletin de karar alma organları için oy kullanırlar. Diğer federasyonlar için de büyük ölçüde aynı durum söz konusudur.
Demokratik federasyonların bir diğer özelliği, yerel yönetimlerin güçlü bir görünüm sergilemesidir. Federal ve federe devletlerin dışında, mahallelerden illere kadar yönetim birimlerinin pek çok organı seçimle işbaşına gelir. Bu bağlamda, sistemin adem-i merkeziyetçi bir yapıya dayandığını ve siyasal gücün dağıtılması anlayışını içerdiğini söylemek mümkündür. Özellikle geniş coğrafi alana yayılan ülkelerde kamu hizmetlerinin görülmesi ve demokrasinin tabana yayılması bakımından federasyon modeli bazı avantajlar sağlar.
Günümüzde ABD, Almanya, Rusya, Brezilya, Arjantin, Belçika, Meksika ve Hindistan'ın da aralarında olduğu çok sayıda devlet federasyon özelliği göstermektedir. Bunun dışında, içinde farklı özerk bölgeler barındıran İspanya'nın ise de facto (filli) bir federasyon, başka bir ifadeyle bölgesel devlet durumunda olduğu söylenebilir. Kuşkusuz, her federasyonun yönetim ilkeleri ve hatta siyasal rejimi birbirinden farklıdır. Örneğin bazı federasyonlar başkanlık veya yarı başkanlık sistemiyle diğer bazıları ise parlamenter sistemle yönetilir. Bu farklılıklar kaçınılmaz şekilde, federal ve federe devletlerin kendi aralarındaki ilişkiyi de etkiler. Örneğin ABD'de başkan, ülke yönetimi konusunda geniş yetkilere sahiptir. Almanya'da ise parlamenter sistemin doğası gereği yürütme gücü cumhurbaşkanı ve parlamentoya karşı sorumlu olan başbakan arasında paylaşılmıştır.
YAZAR
Hamit Emrah Beriş
