Değerler, tavırları şekillendiren, davranışlara kılavuzluk eden ve kişinin uğrunda mücadele etmesi için ona iç veya dış motivasyon sağlayarak duyguları yönlendiren unsurları ifade eder. Değer, nesne, kişi, olay, eylem vb. durumların, iyi-kötü, güzel-çirkin veya doğru-yanlış oluşuna ilişkin kullanılan ölçüttür. Değerler neyin ideal, önemli ve kıymetli olduğu hakkındaki standart, kanaat veya inançlar olarak tanımlanır. Bu yönüyle değerler zihni, duyuşsal ve davranışla ilgili yönleri olan çok boyutlu, karmaşık ve dinamik yapılardır. Sosyal bir davranış tarzı olarak da değerlendirilen değerler, ahlaki yargı, tutum, ideoloji ve toplumsal geribildirim gibi insan hayatında geniş yer tutan yapılardır. Günlük hayatta değerler, insanlar için çeşitli durumları değerlendirmede ve yargılamada temel algı dayanağını oluşturur.
Değerler; ahlaki, dini, pedagojik, ekonomik, estetik, çevresel, kültürel, manevi, iktisadi, ilmi, milli, siyasi, sosyal, mesleki vb. değerler olarak çeşitli biçimlerde sınıflandırılır. Değerler, genel olarak doğrudan gözlem yoluyla veya objektif olarak, öz bildirim envanterleri ile ölçülebilmektedir. Bu envanterlerden ilki, 1928 yılında Spranger tarafından geliştirilmiş olup Değerlerin Tetkiki Testi adını taşır. 1967'de Rokeach tarafından geliştirilen ve Türkçeye de uyarlanan Rokeach Değerler Envanteri, bu alanda en yaygın bilinen envanterdir. Envanterde değerler, amaç ve araç değerler ya da nihai ve aracı değerler olarak iki grupta toplanmış, her grupta 18'er adet değer listesi oluşturulmuştur. Amaç değerleri, hayatın temel değerleriyle ilişkili olup güvenlik, mutluluk, huzur, özgürlük, eşitlik, rahatlık gibi değerleri içerirken araç değerleri, amaçlara ulaşmak için kullanılacak bağımsızlık, bağışlayıcılık, sorumluluk ve yardımseverlik gibi değerleri kapsar.
Tarih boyunca kutsal metinlerden mitolojilere, tarihi eserlerden bilimsel araştırmalara kadar pek çok alana konu olan değerler, eğitimin de merkezinde yer alır. Zira eğitim ve okul, değer üretme ve aktarma aracı olarak görülür. Toplumlar, önem verdikleri değerleri yeni yetişen kuşaklara eğitim ve okul aracılığıyla aktarmaya çalışır. Eğitim ve okul açısından değerler, okul kültürünün de bir unsuru olup okul programının dayandığı değerlerden öğretmen ve yöneticilerin benimsediği bireysel ve mesleki değerlere kadar geniş bir yer tutar. Çalışkanlık, başarı, sorumluluk, bağımsızlık, güven, bağlılık, doğruluk, cesaret, saygı, kendine güven, hoşgörü, adalet, yardımseverlik, vatanseverlik, başkalarını düşünme, dürüstlük, sevgi, itaat gibi değerler, okul hayatında da önem verilen değerlerdir.
Modern ve çok kültürlü toplumlarda özellikle 1990'lı yılların başından itibaren, aşırı bireyselleşme, suç ve şiddet olaylarının artmasına bağlı olarak ortak yaşama değerlerinin oluşturulması amacıyla "değerler eğitimi" konusu gündeme gelmiştir. Değerlerin bireylere nasıl kazandırılması gerektiğine ilişkin çeşitli yaklaşımlar geliştirilmiştir. Değerlerin doğrudan öğretimi, değer analizi, değerleri belirginleştirme, bütüncül yaklaşım, Kohlberg adil topluluk okulları, örtük program ve karakter eğitimi gibi uygulamalar bu kapsamda yer alır. Bunların yanında değer eğitiminde telkin, öğüt, kıssadan hisse, hikaye, atasözleri gibi yöntem ve araçlar da kullanılmaktadır.
Hızlı teknolojik ve bilimsel gelişmeler yanında, özellikle yaşanan kültürel yozlaşma, ahlaki çöküntü ve değerler çatışması gibi sorunlar, değerler eğitimi, karakter eğitimi, ahlak eğitimi gibi konuların önem kazanmasına neden olmuştur. Türkiye'de de değerler eğitimine ilgi artmış olup başta Milli Eğitim Bakanlığı olmak üzere kamu kurumları, yerel yönetimler, eğitim kurumları ve özel sektör kuruluşları tarafından bu kapsamda yapılan çalışmalar yaygınlaşmaya başlamıştır.
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avustralya'da daha çok karakter ve değer eğitimi, Türkiye dahil Avrupa ülkelerinde ise daha çok ahlaki (moral) eğitim kavramları öne çıkmıştır. Türk eğitim sistemi, değerler eğitimi açısından, eğitimdeki diğer konularda olduğunun aksine Amerikan sisteminden daha çok Avrupa eğitim sistemlerine yakındır. Bunun en önemli nedenlerinden biri, Amerikan eğitim sisteminde dini bir gelenek ve sosyal bir otorite olmaması, bunun aksine Türk eğitim sisteminin Avrupa'da da olduğu gibi dini ve sosyal değerlerden daha fazla etkilenmesidir.
Eğitimin değerler üzerinde doğrudan etkisi olduğu gibi değerler de eğitimi etkiler. Aileden sonra değerlerin gelecek nesillere aktarılmasında, gelişiminde ve korunmasında en etkili yapı eğitimdir. Toplumca benimsenen değerlerin aile, çevre ve medya kuruluşları başta olmak üzere okullar tarafından bir program çerçevesinde, gerek ders-içi gerekse ders-dışı etkinlikler yoluyla bireylere aktarılmasına "değerler eğitimi" denir. Değerler eğitiminin temel amacı, çocuklarda doğuştan var olan iyi ve güzel tarafları ortaya çıkarmak, toplumdaki hakim değerleri ve erdemleri belli bir disiplin içinde öğrencilere kazandırmak, böylece onları iyi karakterli bireyler olarak yetiştirmektir. Eğitimde bazı değerler, eğitimin uygulamalı kısmında örtük müfredat içerisinde, sınıf-içi ve sınıf-dışı etkinliklerde gömülü olarak yer alır.
Değerler eğitiminin ilk ve en önemli unsuru ailedir. Modern dönemde bu görevi büyük ölçüde eğitim sistemi üstlenmiştir. Cumhuriyet döneminde yapılan kapsamlı eğitim toplantılarında (eğitim şuraları) ahlak ve değerler eğitimine sürekli vurgu yapılmıştır. Yakın zamanda, 2003'ten sonra değerler, öğretim programlarının temel öğelerinden biri olmuştur. Değerler eğitimi eğitim programlarında en belirgin şekilde 2010'da görülmeye başlamıştır. Bu tarihte Milli Eğitim Bakanlığı, tüm ilk ve orta dereceli okullardaki ders-dışı ve ders-içi çalışmalarda değerler eğitiminin içeriğiyle ilgili bir genelge yayınlamıştır. Öğretmenlik programlarında 2018 yılında gerçekleştirilen güncelleme çalışmaları kapsamında, Karakter ve Değer Eğitimi, Eğitimde Ahlak ve Etik gibi dersler de müfredata konulmuştur.
YAZAR
Bülent Dilmaç
