Dini literatürdeki bir terim olarak "esas, kural, ayin, hüküm, şart, ahlak, saygı, terbiye ve nezaket" gibi anlamlara gelir.
Edep terimi erken dönemlerden itibaren geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Kur'an-ı Kerim'de "edep" veya bundan türetilmiş herhangi bir kelime geçmez. Ancak hadis-i şeriflerde hem "edep" hem de çoğulu olan "adab" ile aynı kökten gelen fiil ve isimler kullanılmıştır. Ahlak ve muaşeret konularına dair hadislerden oluşan birçok hadis mecmualarında edep bölümleri mevcuttur.
Edep kavramını "toplumun iyi olarak kabul ettiği davranışlarda bulunmak, görgülü, nezaket ve zerafetli, ahlaklı ve erdemli olmak" şeklinde özetlemek mümkündür. Edep hem güzel ahlak sahibi olmayı hem de görgü kurallarına uygun davranmayı ve nazik olmayı, bir başka ifadeyle insanın bütün tavırlarında içeriğin ve üslubun, niyetin ve davranışın, sözün ve halin doğru, iyi ve güzel olmasını ifade eder. Bu anlamlar açısından bakıldığında Kur'an-ı Kerim'in ve Hz. Peygamber'in aynı zamanda bir edep eğitimi verdiği görülür.
Hicri 2. (Miladi 7.) yüzyıldan itibaren kaleme alınmaya başlanan edep kitaplarında bu terimin iyi bir eğitimle kazanılmış karakter disiplini, takdire değer hareketler, toplum içinde çeşitli kesimlerin birbirlerine karşı takınmaları gereken ve daha sonra "adab-ı muaşeret" denilecek olan medeni ve ahlaki davranış tarzları ve bu hususlarda gerekli olan pratik bilgiler hakkında kullanıldığı görülür.
Edep, İslam kültür ve coğrafyasında tarihi süreçte her türlü meslek ve meşrep, talim-terbiye, ilim, ibadet ve ahlak gibi dini faaliyetlerle gündelik hayatın hemen her merhalesinde, sosyal hayatın hemen tüm alanları ve davranış biçimleri için kullanılan geniş kapsamlı bir terim haline gelmiştir.
Mutasavvıflar tasavvufu tanımlarken onun tamamen edepten ibaret olduğunu söylemişler ve daha çok gayesi, faydası ve çeşitleri üzerinde durarak edebi zahiri ve batıni olmak üzere ikiye ayırmışlardır. Zahiri edep beden ve şeriatla, batıni edep ise kalp ve Hak'la ilgilidir. Her ikisine de önem verilmekle birlikte esas olan batıni edeptir. Daha sonra bu kurallar "adab", "adab ve usul", "adab ve erkan" tabirleriyle ifade edilmiştir. Tasavvufi terbiyenin amacı da saliki Hakk'a ve halka karşı hem zahir hem de batın itibarıyla edepli hale getirmektir. Sûfiler, zarafet, nezaket ve nezafetin kaynağı olan bu anlayışı çok sık kullandıkları "Edeb yahû!" sözüyle ifade etmişlerdir.
YAZAR
Safi Arpaguş
KAYNAK
