Eğitimin amacı, insanların çeşitli yönlerden gelişimine yardım ederek onların mutlu olmasını sağlamak ve iyi bir toplum oluşturmak gibi muğlak, geniş ve uzak amaçlardan başlayarak basit matematiksel işlemleri yapmak veya iletken nesneleri elektrik prizine sokmamayı öğretmek gibi açık ve özel amaçlara kadar geniş bir yelpazeye yayılır. Dolayısıyla eğitimde amaçlar, ne işe yaramayacak kadar geniş ve belirsiz ne de bir dersin hedefleri gibi sınırlı olabilir. Her ülkenin eğitim sisteminde amaçlar, o ülkenin ve toplumun uzun vadeli amaçlarından başlayarak eğitim sisteminin, eğitim kademelerinin, okulların, derslerin, ünitelerin, konuların ve derslerin amaçları ve hedefleri şeklinde, genelden özele doğru hiyerarşik bir mahiyettedir.
Uzak amaçlar, bir ülkenin ulaşmak istediği insani, sosyal, kültürel, ekonomik, politik vb. hedef ve ideallerdir. Bu amaçlar, ilgili yasalarda yer aldığı gibi yazılı olmasa bile müfredat ve eğitim faaliyetlerinde örtük/gizli olarak da yer alır. Eğitim sisteminin amaçları, ilgili mevzuatta tanımlanmış olup uzak amaçlar temelinde, eğitim sistemiyle yetiştirilmek istenen insan tipinin genel niteliklerini yansıtır. Eğitim kademelerinde yer alan çeşitli tür ve seviyedeki okullarla diğer eğitim kurumlarının amaçları, öğrencilere kazandırılacak genel ve özel nitelikleri kapsayıp okul veya kurumun işlevlerini yansıtır. Her ders, ünite ve konunun amaçları ise öğrenenden beklenen kazanımları kapsar.
Genel olarak ifade edilen eğitim amaçları her zaman müfredatın hedeflerine indirgenemez ancak prensipler olarak ifade edilebilir. Eğitim programının tasarımı ve içeriğini düzenleme, öğretme-öğrenme, ölçme-değerlendirme gibi süreçlere yol gösterir; öğrenme kazanımlarıyla ilişkili olarak eğitim süreci sonucunda bilgi, beceri ve davranışlar yönünden bireylerde beklenen gelişmeleri tanımlar. Eğitim amaçlarında sosyal ve kültürel faktörlerle birlikte toplumun hayat ve eğitim felsefesi, benimsenen öğrenme teorileri önemli rol oynar. Örneğin, realist, natüralist, pragmatik, varoluşçu, analitik vb. felsefelere veya davranışçı öğrenme, sosyal öğrenme, yapılandırmacı öğrenme teorilerine göre eğitimin amaçları birbirinden oldukça farklı olabilir. Diğer yandan, kolektivist/toplumcu kültürlerde eğitimin toplumsal amaç ve işlevleri ön planda tutulurken bireyci/birey merkezli toplumlarda eğitimin bireysel amaçları önemli görülür. Eğitim amaçları, öğretim hedefleri ve öğrenme kazanımları, genelden özele doğru değişir.
Eğitim sürecinin ilk aşaması olan amaçların belirlenmesine insan, toplum, tarih, coğrafya ve konu alanı gibi faktörler kaynaklık eder. Eğitim amaçları, ferdin ve toplumun ihtiyaçları dikkate alınarak toplumsal, kültürel, felsefi ve psikolojik açılardan analiz edilir ve belirlenir. Ülkelerin sosyal, siyasi ve ekonomik sistemlerine göre farklılaşan eğitim amaçlarında birey ya da topluma öncelik verilebilir. Benjamin Bloom ve arkadaşları tarafından, taksonomi yaklaşımıyla bir derste öğretmenin doğrudan ilişkili olduğu özel hedefler üç alanda sınıflandırılmıştır. Bunlar, bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor alandır. Birey açısından eğitimin amacı, bilgi, beceri ve yetkinliklerden oluşan yeterlilikler ile hayat boyu öğrenme becerilerini geliştirmek, sosyal ve kültürel açıdan ortak kültürün aktarılmasını ve sürekliliğini sağlamak, politik açıdan ülkenin siyasi ideolojisinin ve rejiminin temel değer ve ilkelerini benimseyen insanlar yetiştirmek, ekonomik açıdan da nitelikli iş gücü, üretici ve tüketici yetiştirerek toplumun kalkınmasına katkıda bulunmak şeklinde özetlenebilir. Eğitimde amaçlar, dinamik bir yapıda olup değişen toplumsal talep ve ihtiyaçlara göre sürekli gözden geçirilir ve yeniden belirlenir. Geleneksel toplumlarda görece durağan ve istikrarlı olan eğitim amaçları, modern toplumlarda yaşanan toplumsal değişmelerden etkilenir. Dünyada yaşanan küreselleşme ve artan uluslararası ilişki ve ihtiyaçlar, uluslararası boyutlarda da eğitim amaçlarının oluşturulmasını gerekli kılmıştır.
Amaçlar, genel olarak eğitimde beklenen değişmeleri ifade ederken öğretim hedefleri öğrencilere aktarılacak özellikleri, öğrenme kazanımlarını ya da çıktılarını eğitim süreci boyunca ve sonunda öğrenende gözlenmesi beklenen değişimleri ifade eder. Eğitim amaçları ile ilişkili olan öğretim hedefleri ve öğrenme kazanımlarının öğrenene dönük, öğrenenlere ve öğretmenlere yol gösterici, açık ve anlaşılır, birbirleriyle tutarlı, toplum, öğrenenler ve konu alanı yönünden ihtiyaçlara uygun olması beklenir. Öğretim hedefleri, bilişsel alan, duyuşsal alan ve psiko-motor alanla ilgili olabilir. Bilişsel alan zihinsel öğrenmelerin ön planda olduğu, duyuşsal alan tutum, duygu, değer vb. duygusal özelliklerin baskın olduğu, psiko-motor alan ise bedensel becerilere odaklanan alanlardır.
YAZAR
Tuğba Yanpar Yelken
KAYNAK
