Sendikalar ile ortaya çıkan ve işçi-işveren ilişkilerinin bireysel olarak değil, en azından işçi sendikaları aracılığıyla düzenlenmesi ve yürütülmesini ifade eden bir kavramdır. Toplu iş ilişkileri, "toplu pazarlık" olarak adlandırılan ve 'toplu iş hukuku (mevzuatı') düzenlemelerine göre yürütülen bir süreçtir. Toplu iş ilişkilerinin yönetimi, işletmelerde insan kaynakları yönetiminin önemli bir işlevidir.
Günümüzde Türkiye'de, işçi-işveren sendikaları ve toplu iş ilişkilerinin yasal zeminini 2012 tarihli 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu oluşturmaktadır. İşçi-İşveren arasındaki iş ilişkisinin "toplu (kollektif)" olması için, işçi tarafının sendika tarafından temsil edilmesi gerekir. İşverenler, tek başına veya işveren sendikası aracılığı ile toplu ilişkilere taraf olabilir.
Toplu pazarlığın ana amacı, işyerinde veya işyerlerinde taraflar arasında çalışma ilişkilerinden doğan ekonomik ve sosyal sorunlara çözüm üreterek, çalışma koşullarını düzenlemek ve bu yolla çalışma barışını sağlamaktır. Toplu pazarlık süreci, "yetkili sendika"nın belirlenmesi ile başlar, toplu görüşmeye çağrı aşaması ile devam eder. Çağrıdan sonra yapılan toplu görüşmelerde eğer taraflar arasında çalışma koşulları üzerinde anlaşma sağlanırsa, toplu iş sözleşmesi imzalanır ve ilgili işyeri veya işyerlerinde uygulanır. Toplu iş sözleşmeleri, aynı işkolunda bir veya birden çok işyerini kapsar şekilde yazılı olarak yapılır. Sözleşmenin süresi, en az bir, en fazla üç yıl olabilir ve sözleşme imzalandıktan sonra değiştirilemez.. Ancak, faaliyetleri bir yıldan az süren işlerde toplu sözleşmenin süresi bir yıldan kısa olabilir, işin bitmemesi halinde bu sözleşmeler bir yılın sonuna kadar uygulanır. Ülkemizde sendikalar, işkolu esasına göre kurulur, ancak toplu pazarlık işyeri düzeyinde yapılır.
Toplu pazarlık sürecinin çeşitli aşamalarında taraflar arasında uyuşmazlık çıkabilir. Buna toplu iş uyuşmazlığı denir. Toplu iş uyuşmazlıkları, menfaat (çıkar) uyuşmazlığı ve hak uyuşmazlığı olarak ikiye ayrılır. Menfaat uyuşmazlığı; toplu görüşmenin yapılması sırasında -yeni bir hakkın elde edilmesi veya mevcut hakkın değiştirilmesi konusunda- işçi ve işveren tarafının çıkarlarının çatışmasından kaynaklanan bir uyuşmazlıktır. Toplu hak uyuşmazlığı; toplu iş sözleşmesinin uygulanması sırasında, bu sözleşmeden veya yasal mevzuattan doğan bir hakkın verilmemesi, eksik ödenmesi ya da yanlış yorumlanması ile ilgili olarak ortaya çıkan bir uyuşmazlıktır. Bu uyuşmazlıklar çeşitli yollarla çözülebilir.
Toplu uyuşmazlıkların çözüm yolları, barışçı ve mücadeleci yollar olarak ikiye ayırılır. Barışçı çözüm yolları arabuluculuk ve tahkim (hakemlik), mücadeleci çözüm yolları ise işçiler için grev, işverenler için lokavttır. Türk iş hukukunda mücadeleci çözüm yoluna gidebilmek için önce barışçı çözüm yollarının denenmesi ilkesi benimsenmiş ve grev kararı alınmadan işverenin lokavt kararı alamayacağı hükme bağlanmıştır. Ayrıca, grev ve lokavt, sadece "toplu menfaat uyuşmazlıkları" için açık tutulmuştur.
YAZAR
Ayşe Oya Özçelik
