Herhangi bir nesne ya da gruba ilişkin, çoğu zaman bir kanıta dayanmaksızın zihnimizde oluşturduğumuz imgeler veya peşin hükümlerdir. Kalıpyargıların ortaya çıkmasında, insanların uyaranları ortak özellikleri temelinde sınıflandırma eğilimleri oldukça belirleyicidir. Aynı sınıfa yerleştirilen uyaranlar birbirine benzer olarak algılanırken bu süreçte onlara ilişkin inanç ve beklentiler içeren kalıpyargılar da şekillenir. Sınıflandırma işlemi insanlar için yapıldığında (örn. kadınlar, erkekler, voleybolcular) sosyal sınıflandırma karşımıza çıkmaktadır. İnsanlar bir kez bir sosyal sınıfa ya da gruba yerleştirildiklerinde artık birey olarak değil de o sosyal sınıfın bir üyesi olarak algılanmakta (örn. feminist, dindar) ve o sosyal sınıfa ait kalıpyargılar temelinde (örn. gençler asidir) değerlendirilmektedir.
Kalıpyargısal beklentilerin hem algılayıcıların hem de hedef kişi ya da kişilerin davranışını etkileyerek kendilerini doğruladıkları pek çok durumdan söz edilebilir. Bu tür durumlar "kendini doğrulayan kehanet" olarak isimlendirilmektedir. Örneğin kadınların futbolda iyi olmadığına inanan bir çalıştırıcının onları içtenlikle çalıştırma olasılığı, onların yetenekli olduğuna inandığında olduğundan çok daha azdır. Kadın futbolcular, büyük olasılıkla onun isteksizliğini fark edecekler ve heveslerini yitireceklerdir. Bu ise onların kötü performans sergilemeleriyle ve çalıştırıcılarının gözünde yanlış olan beklentisini doğrulamalarıyla sonuçlanabilecektir.
Farklı yaklaşımlar temelinde kalıpyargıların bazı işlevlerinden söz edilebilir. Bilişsel yaklaşıma göre, insanlar sınırlı bir bilgi işleme kapasitesine sahip bilişsel cimrilerdir. Kalıpyargılar kestirme yoldan bilgi sağlayarak onların bu sınırlı bilgi işleme kapasitelerinin yükünü hafifletmektedir. Psikodinamik yaklaşıma göre, kalıpyargılar insanları rahatlatmakta ve böylece benlik koruyucu bir işlevi yerine getirmektedir. Sosyo-kültürel yaklaşıma göre ise kalıpyargılar, sosyalleşme sürecinde öğrenilmekte ve bu süreçte insanların gruplarıyla özdeşim kurmalarına yardım etmektedir.
İşlevlerinin yanında, kalıpyargıların ön yargı ve ayrımcılıkla birlikte grup düşmanlığına yol açabileceğine de değinmek gerekir. Sıklıkla karıştırılsalar ve birbirlerini tamamlasalar da kalıpyargılar ve ön yargılar aynı şeyler değildir. Kalıpyargılar olumlu (örn. Türkler misafirperverdir) ve olumsuz (örn. İngilizler soğuktur) her türlü peşin hükmü içinde barındırırken ön yargılar yalnızca olumsuz peşin hükümleri içermektedir ve bu peşin hükümlere, hedef grup ve onun üyelerine yönelik olumsuz duygular da eşlik etmektedir.
YAZAR
Derya Hasta
