Cemaat Ve Cemiyet nedir?

Cemaat (topluluk) kavramı, yaşanmakta olan dönüşümün yarattığı toplumsal istikrarsızlık ve parçalanma hissi karşısında uyum, dayanışma, istikrar gibi büyülü kavramlarla tanımlanan nostaljik ve muhayyel bir geleneksel toplum fikrinin inşasında merkezi bir yer işgal eder. Cemiyet (toplum) kavramı ise rasyonel çıkara dayalı ve sözleşme temelinde gayri şahsi ilişkilerin hakim olduğu, 'insan'dan 'birey'e geçişle temsil edildiği varsayılan modern sanayi toplumunu işaret eder. Robert Nisbet (ö. 1996), sosyolojinin kurucu fikirleri arasında en temel ve uzun soluklu olma vasfını 'cemaat' kavramına verir ve sosyal ilişkilerin meşrulaştırılmasında 'sözleşme mantığı'nın revaçta olduğu 19. yüzyılda cemaat fikrinin yeniden keşfedilmesinin önemini vurgular. 19. yüzyılda cemaat ve cemiyet kavramlarına geleneksel toplumdan modern topluma geçişi açıklama amacıyla sıklıkla başvurulmuştur.

Comte'dan LePlay'e, Durkheim'dan Weber'e pek çok sosyal bilimci cemaatsel olanla cemiyetsel olan arasında keskin bir karşıtlık kurar. 20. yüzyılda özellikle ABD'de cemaat kavramını merkeze alan saha çalışmalarıyla gelişen 'cemaat sosyolojisi'nden de söz edilebilir. Bütün bu tartışmaların merkezinde yer alan gemeinschaft-gesellschaft (cemaat-cemiyet) karşıt terimlerine kalıcı bir anlam kazandıran Ferdinand Tönnies (ö. 1936) olmuştur. Weber (ö. 1920) ve Simmel'le (ö. 1918) birlikte Alman Sosyoloji Derneği'nin kurucularından, Alman Sosyal Demokrat Partisi üyesi ve zengin bir çiftçinin çocuğu olan Tönnies, Avrupa'da yaşanan büyük toplumsal, ekonomik ve siyasal dönüşümlerin doğasını kavramak, özellikle de sanayileşme ve kentleşme ile birlikte geçmişte yaşandığını varsaydığı toplumsal yaşam tarzlarından köklü kopuşun analizini yapmak için bu kavram çiftini karşıt anlamlarla yüklü olarak kullanmıştı.

Tönnies, davranışçı yaklaşımdan farklı olarak, bütün insan etkileşimlerinin düşünce ve iradeyle ortaya çıktığını öne sürer. Ona göre bütün sosyal varlıklar, kendi yükümlülüklerini ve haklarını yarı-nesnel gerçeklik içerisinde tecrübe eden üyelerinin iradelerinin birer ürünüdür. Sosyal varlıkları da, kabaca, sosyal kolektiviteler, sosyal korporasyonlar ve sosyal ilişkiler olmak üzere başlıca üç başlık altında tasnif eder. Sosyal ilişkiler, etkileşime giren bireylerin birbirleriyle ilişkilerinin düzeyine ve isteklerine uygun olarak ortaya çıkar. Sosyal ilişkiler, daha ziyade tüzel kişilikler olarak görülen sosyal kolektiviteler ve sosyal korporasyonlar içinde de mevcuttur. 'İrade' kavramını geniş bir anlamda kullanan Tönnies, araç ve amaçlarla ilişkisine göre farklı türde sosyal varlıklar yaratan iki farklı irade anlayışı geliştirir: A. Schopenhaur (ö. 1860) ve W. Wundt'tan (ö. 1920) mülhem olarak geliştirdiği 'doğal irade' (Wesenwille) ve T. Hobbes (1679) ve doğal hukukun rasyonalist geleneğinden mülhem 'ussal irade' (Kürwille). Bilinçli olarak belli bir hedefe yönelimle motive olmuş (Weber'in deyimiyle 'amaç yönelimli') eylem içerisinde öznenin mümkün araçlardan birini tercih etme durumunu ifade eden 'ussal irade'ye karşıt olarak 'doğal irade' öznenin (yalnızca öğrendikleriyle değil aynı zamanda atalarından tevarüs ettiği düşünce ve kavrayışlarla da şekillenen) doğasını ve değer yönelimini açığa çıkarır. Tönnies, sosyal varlıklara dair bu tasnifini modern toplumun analizine uyarlar ve (Türkçe literatürde 'cemaat' veya 'topluluk' terimleriyle karşılanan) Gemeinschaft ve (Türkçe literatürde 'cemiyet' veya 'toplum' terimleriyle karşılanan) Gesellschaft arasında bir ayrım yapar.

Cemaat üst düzey bir kişisel yakınlığın, duygusal derinliğin, ahlaki sorumlulukların (bu noktada toplumu 'ahlaki bir varlık' olarak kavrayan Durkheim'ı da hatırlayalım), karşılıklı bağımlılıkların, toplumsal ahengin ve zamanda sürekliliğin nitelediği toplumsal ilişki biçimlerinin tamamını ifade eder. Hakiki değeri ve üyeleri arasındaki duygudaşlık, alışkanlık ve müşterek inançları sebebiyle arzulanan sosyal entitelerdir (dini tarikatlar, kulüpler, aile, komşuluk ilişkileri vs. gibi). Bir toplumsal düzen içerisinde işgal ettiği statüleriyle, yerine getirdiği rollerle tanınan ve değer gören bireyden ziyade bütünlüğü içerisinde kavranan insan anlayışına dayanır. İlgili literatürde sıklıkla vurgulandığı gibi cemaat, duygu ile düşüncenin, mensubiyet ile iradenin kaynaşmış olma halini ifade eden bir terimdir. Böyle bir kaynaşmanın sembolik örnekleri inanç birlikteliklerinde, dini mezheplerde, ulusta, meslekte veya uğruna mücadele edilen bir davada bulunabilir. Köy ya da küçük kasabalar gibi görece küçük yerleşim yerlerinde, görece az ve homojen nüfus birlikteliklerinde, kan bağının ve geleneklerin önemli olduğu topluluklarda cemaatsel ilişki biçimi yaygındır. 'Aile' cemaatsel ilişki biçiminin en tipik örneği olarak kabul edilir.

Cemaate karşıt niteliklerle tanımlanan cemiyet ise gayri şahsi, hesapçı, rasyonel çıkara dayalı, suni ve geçici ilişkilerin hakim hale geldiği modern kent yaşantısına işaret eder. Sanayileşmenin merkezleri olarak ortaya çıkan ve gelişen modern kentler heterojen bir nüfusla, kozmopolit bir yaşam tarzıyla, şeyleşmenin ve/veya yabancılaşmanın arttığı, zamanın parçalandığı, 'vakit nakittir' nosyonunda da görüleceği gibi 'hız'ın ve 'ekonomik fayda'nın ön plana çıktığı, 'bütünlüklü bir insan' anlayışının yerine edinilen statüler ve yerine getirilen rollerle tanımlanan, insanlardan ziyade statülerin etkileşime girdiği, eylemlerinde rasyonel çıkarlarını önceleyen 'birey'lerin hüküm sürdüğü bir mekan olarak tanımlanır. Böyle bir yaşantıda, duygusal yakınlık ve sıkı dayanışmadan ziyade 'modern kayıtsızlık' olarak da adlandırılan, bireylerin birbirlerine karşı belli bir sosyal mesafe içinde olma durumu ön plana çıkar. Modern toplum örgütlü bir toplumdur. Belli bir amaca ulaşabilmek için üyelerinin hedef yönelimli olarak bir araya geldikleri iş birlikleri Tönnies'in Gesellschaft olarak adlandırdığı toplumsal organizasyona özgü toplumsal yapılardır. Gesellschaft, kısacası, 'kar' güdüsüyle hareket eden 'kapitalist işletme' mantığının toplumsal hayata ve ilişkilere hakim hale gelmesi durumunu ifade eder.