İsveççeye saygılarla

Ortadoğu’nun yeniden ateş ve kana bulanması nedeniyle Falih Rıfkı Atay’ın “Zeytindağı”nı yeniden okumak icap etti. Dededen kalma baskı paralanıp gittiği için, yeni baskısını aldım. Pozitif Yayınevi’nden Temmuz 2023 baskısı. Ama okuyabilmek ne mümkün; Falih Rıfkı Atay’ın gayet yalın ve akıcı (bence) yakın tarih Türkçesi, yeterince Türkçe görünmemiş olsa gerek, yabancı addedilen sözcüklerin Türkçe anlamını vermek için 238 adet dipnot düşülmüş, takılmamak imkansız. Nefer, şark, katip, zabit, imtiyaz, eşraf, namzet, esvap, tevkif, sahanlık, ihtiyat, cürüm, (askeri) kıta, garpçılık, nizam… uzayıp gidiyor.

Tamam, “esvap” en son çocukluğumda yengemin dilinde kaldı. Son dipnottaki “neccab”ın postacı olduğunu ben de bilmiyordum ama sözlüğe bakabilirdim - gerçi araştırınca karşıma “deveci” çıktı, neticede Yemen’den deveyle haber getiren postacı. Gerekirse 238 sözcük ve kavrama da bakılabilir. İmparatorluğun yıkılışını anlatan köşe taşı bir esere lügat muamelesi yapmanın lüzumu yok.

Yaş almış bilim insanlarının düşünce açıklamayı kolaylaştıracak “eski” kavramları, gençler anlamaz diye utana sıkıla özür dileyerek kullanmasının da katkısıyla sözcükler tedavülden kaldırılıyor. Mesela “müreffeh” sözcüğü unutuldu gitti, abes bir şekilde sıfat olarak "refah" kullanılıyor. Türk Dil Kurumu’na göre Arapça kökenli “müreffeh” eskimiş bir sıfat, yerine önerilen: Gönençli. Acaba kullanan var mı? TDK web sözlüğünde, Türk yazın hayatında yer edinmiş, çağlar boyunca varlığını koruması gereken Arapça kökenli çoğu isim ve sıfata “eskimiştir” notunu düşüyor.

140 YILDA BİTEN SÖZLÜK

İşte bu takıntılarla tam Zeytindağı’nı okumak için cebelleşirken, İsveç’in bugüne kadarki en şümullü (dipnotsuz!) sözlüğünün 140 yılda nihayet bitirildiğine dair bir habere rastladım. “Svenska Akademiens ordbok”, yani İsveç Akademisi Sözlüğü; hazırlanmasındaki maksat 1521’den bu yana İsveç dilinde kullanılan bütün kavramların tek kelimeyi bile sektirmeden bir arada toplanarak yaşamasını sağlamak. Tarihi sözlük 511 bin 960 kavramı içeriyor, “A” harfiyle başlıyor ve “öxla” sözcüğüyle sona eriyor. Şimdilik!

Nobel edebiyat ödüllerini veren İsveç Akademisi’nin sözlüğü nice kuşak devirmiş, projede çalışan nice araştırmacı eserin tamamlandığını göremeden göçüp gitmiş. Halen çalışmanın yayın yönetmenliğini yapan Christian Mattsson’un anlattığına göre büyük titizlik ve derine inmeyi gerektiren meşakkatli bir iş olduğu için 140 yıl sürmüş.

Her bir kelimenin olası bütün kullanım alanları belgelenmiş. Arşivlerden İsveççe 8.2 milyon alıntı çıkarılmış, bunların büyük bir kısmı el yazması. Örneğin “öga” (göz) kelimesi 3 bin ayrı bağlamda bulunarak analiz edilmiş ve sadece tek bir kavramın anlamı için 90 ayrı madde girilmiş. Her maddede, kavramı kullanan yazarın kimliği ve yazım yılı da belirtiliyor. 1521 Yılının özelliği, o tarihe kadarki dönemi kapsayan Ortaçağ İsveç dilinde bir sözlüğün bulunması. Akademinin sözlüğü için çalışmayı başlatan kişi tarafından tamamlanmış.

Maksat, dili tarihin akışı içindeki haliyle yaşatmak ama sözlüğün bestseller olmayacağı kesin. Sadece 600 adet basılmış ve 33 bin 111 sayfa 39 cilt tutuyor. Ciltlerin tipine göre toplam fiyat 6 bin Euro’yu buluyor, “Tahminen 200 adet satılabilir, çoğu da kütüphanelere” diyor Mattsson. İskandinav tipi minimalist yaşam gereği ciltleri sığdırmak için 2 buçuk metrelik bir alan işgali gerektiğini de belirtiyor (Billy kitaplığın o kadar ağırlığı çekememe ihtimali de var).

Sözlüğün tamamı internete yüklendiği zaman ücretsiz; 29 harfli İsveç alfabesinin son harfi “Ö” henüz girilmemiş. Onun için son kelime “öxla”nın anlamını aramada bulamadım. Christian Mattsson’un dediğine göre “çoğaltmaya yarayan” gibi bir anlamı varmış ama 16’ıncı yüzyıldan beri hiç kullanılmamış, dolayısıyla bugün İsveç’te kimsenin bilmediği bir sözcük. Mattsson en sevdiği kelimeyi de söylüyor: “urgyttja”, fakat maalesef 18’inci yüzyıldan beri kullanan olmamış. “İsraf” anlamına geliyormuş, ancak “çamur” sözcüğüyle akrabalığı olduğu için bunu eğlenceli buluyormuş. Nedense İsveç medyası da pek neşeli bulmuş olmalı ki, bu sözcük üzerine yazılar yazılmış. “Bu sayede gelecekte insanların ‘urgyttja’ kavramını kullanmasına katkıda bulunmuş olabilirim” diyor Mattsson.

“ZLATANERA”NIN SÖZLÜKTE YERİ YOK

Sözlüğün bir özelliği de gelip geçici moda sözcüklere yer verilmemesi. Çağları aşan tarihi kavramlardan oluştuğu için mesela İsveçlilerin gelmiş geçmiş en ünlü milli futbolcuları Zlatan İbrahimoviç’in şan ve şerefine uygun “hükmetmek, hakim olmak” anlamında ürettikleri “zlatanera” fiili sözlükte yok. Zlatanera, bir dönem dillere pelesenk olmuştu ama İbrahimoviç’in kariyeri bitince, sözcük de ömrünü doldurmuş oldu, artık kimse kullanmıyor.

Sözlük 140 yılda tamamlandı, ancak geç tarihlerde kullanıma giren yaklaşık 10 bin kavram üzerine araştırma halen devam ediyor. Örneğin “alerji” sözcüğü İsveç’te 1920’lerde kullanılmaya başlamış, fakat o tarihte ilgili fasikül çoktan tamamlanmış olduğu için sözlükte yer almıyor. İsveç dilinde, bilgisayarın karşılığı olan “dator” da yok, üzerinde çalışılıyor. “Helikopter” ise pratik kullanım alanı bulunmayan teorik bir konsept olduğu gerekçesiyle zamanında sözlüğe dahil edilmemiş.

Bir dönem mali darboğaza giren proje, sponsorların 8.5 milyon Euro katkısı sayesinde yeniden rayına oturmuş. Önümüzdeki yedi yıllık çalışmayı karşılayacağı söyleniyor.

Siyaseten doğru olmak adına ayıplı kavramları iptal yoluna da sapılmamış. Mesela bugün N-word diye anılan “negro” varlığını koruyor, çünkü dilin son 500 yıldaki gelişimini eksiksiz aktarıyorlar. Bundan 30-40 yıl önce gündelik lisanda kullanılan tanımlama “artık kabul edilebilir bir ifade olmadığı” notuyla sözlükte yerini alıyor.