Kişilerin olayların ve davranışlarının nedenini açıklamak için kullandıkları bir bilişsel süreçtir. Sosyal psikolojinin en temel kuramlarından olan Yükleme Kuramı bu nedensellik sürecinin altında yatan dinamikleri inceleyerek sosyal psikolojinin "sosyal biliş" çizgisine evrilmesine katkıda bulunmuştur. Fritz Heider'in (ö. 1988) (1958) Kişiler arası İlişkilerin Psikolojisi isimli kitabı bu alanda çığır açmış ve Yükleme Kuramı'nın ilk kavramsal çerçevesini oluşturmuştur. Heider, sosyal algı süreciyle sıradan insanların başlarına gelen olayları anlamlandırma, tahmin ve kontrol edebilme güdüsüyle, bilim insanlarına benzer şekilde akıl yürüterek davranışlarının nedenini ve ardındaki niyeti anlamaya çalıştıklarını öne sürmüştür. Bu noktadan hareketle Yükleme Kuramı, sosyal algı sürecinde yüklemelerin nasıl yapıldığını ve bu yüklemeler sonucundan kişilerin yargılarını, davranışlarını ve duygularını nasıl şekillendirdiğini inceleyen kapsamlı bir alt kuramlar bütününe dönüşmüştür. Yükleme Kuramı temel alınarak hem normatif yükleme sürecini hem de bu süreçte yapılan yanlılıkları inceleyen çok sayıda görgül model geliştirilmiştir.
Yükleme Kuramı kişilerin olay ya da durumları değerlendirme aşamasını etkileyen bir dizi yanlılığın yükleme sürecini etkilediğini savunmaktadır. Bu yanlılıkları açıklayan iki kavramdan Temel Yükleme Hatası, bir davranışın nedenini açıklarken ilgili davranışın içinde bulunduğu durum ya da koşulları yeterince dikkate almadan, ağırlıkla o davranışı yapan kişi ya da kişilerin bireysel özelliklerine yükleme yapma eğilimi olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; bir trafik kazasının nedeni olarak sürücünün kişisel özelliklerine (örn. tecrübesiz olması ya da agresif araç kullanımı gibi), kazaya neden olan çevresel faktörlerden daha fazla ağırlık yüklenebilir. İkinci önemli yanlılık olan Aktör - Gözlemci Farkı ise kişinin (aktörün) kendi davranışını görece çevresel faktörlerle açıklarken, kendisi dışındaki kişilerin (gözleyici) aynı davranışını ağırlıkla aktörün bireysel özelliklerine yüklemesidir. Sürücü (aktör) yaptığı kazayı yolun kaygan olmasıyla ya da karşı şeritten gelen aracın geçişi zorlaştırmasıyla açıklarken, gözleyicilerin bunu sürücünün (aktör) hızlı araç kullanması veya tecrübesiz olmasıyla açıklaması aktör-gözlemci farkına örnek olarak gösterilebilir.
Yüklemede normatif süreçleri ve bireysel farklılıkları açıklayan pek çok model geliştirilmiş ve bu modeller depresyona yatkınlıktan, başarı motivasyonu ve yakın ilişki dinamiklerine kadar geniş bir yelpazede incelenmiştir. Bu çerçevede önerilen ilk sistematik yaklaşım Harold Kelley'in (ö.2003) (1973) Ortak Değişim modelidir. Buna göre başkasının davranışına yönelik bir yükleme yaparken üç tür bilgi kaynağı kullanılır. Bunlar yapılan yüklemede kişi ve başkaları arasındaki (1) fikir birliğinin olup olmadığı, davranışın (2) ayırt ediciliği, yani genellenebilir olup olmadığı ve gözlenen davranışın farklı zaman ve koşullarda (3) tutarlılık gösterip göstermediğidir. Örneğin kişinin yüklemesi yüksek düzeyde fikir birliği, ayırt edicilik ve tutarlılık bilgisine dayanıyorsa davranış doğrudan bireyin kişiliğine yüklenir, niyetli yaptığı varsayılır ve davranışından sorumlu tutulur.
Bernard Weiner'in (1974) modeli ise eğitim psikolojisinde başarı motivasyonunu ve sonuçlarını anlamak için yaygın olarak kullanılmıştır. Bu modele göre, başarı ya da başarısızlık dört faktöre, yetenek, çaba, şans ve yapılan görevin zorluğuna yapılan yükleme ağırlıklarına göre açıklanır. Bu faktörler de kendi içlerinde denetim odağı (içsel veya dışsal), değişkenlik ve kontrol edilebilirlik boyutlarında farklı düzeylerde sınıflandırılır. Örneğin yetenek doğası gereği içsel ve değişmez bir özellikken, şans dışsal ve değişken bir özelliktir. Kişiler bu boyutlarda yapacağı farklı yüklemelerle farklı sonuçlara ve yargılara ulaşırlar. Örneğin bir başarı sonucu elde edilen yüksek puan, içsel yetenek ve çaba yüklemesi sonucunda öğrencinin hakkıyla kendi aldığı puan açıklamasını doğururken, bir başarısızlık sonucu elde edilen düşük puan ise şanssızlık ve görev zorluğu yüklemesiyle öğretmenin öğrenciye verdiği puan açıklamasını getirmektedir. Benzer mantıkla yakın ilişkilerde mutluluk, eşlerin birbirlerinin davranışlarına nasıl yükleme yaptıklarıyla ilişkidir. Örneğin eşinin eve gelirken çiçek alma davranışını onun inceliğine (içsel) ve düşünceliliğine yükleyen birisi bunun sonucunda çok mutlu olurken, aynı davranışı çiçeğin o gün ucuz olmasına (dışsal) ya da eşinin gizli ajandasına (kötü niyet) yükleyen birisi doğal olarak hiç mutlu olmayacaktır.
YAZAR
Nebi Sümer
