Mal ya da hizmet üretmek amacıyla farklı alanlarda uzmanlaşan işletme(ler) ile elektronik (sanal) ortamda bir araya gelerek, bu işletme(ler) ile iş birliği içerisinde (bir ürün üretmek ya da üretimine katkı sağlamak, pazarlamak veya pazarlama sürecine katkı sağlamak şeklinde) ortak faaliyet(ler) yürüten iktisadi varlık, işletme (örgüt) olarak tanımlanabilir.
Bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan değişim ve gelişim; iş dünyasındaki ticari ilişkileri, iş modellerini ve yönetim anlayışlarını etkilemiştir. Bu süreçte, e-ticaret, e-pazarlama gibi yeni iş yapma biçimleri ve geleneksel işletmelerden farklı, yer, zaman ve mekan olarak birbirinden uzakta çalışan ve bilişim teknolojilerini kullanan "sanal işletme ve örgütler" ortaya çıkmıştır. Sanal kavramı, işletme yazınında 'gerçekte (geleneksel somut biçimiyle) var olmayan' anlamında kullanılmaktadır.
"Sanal işletme"; çevresel değişimlere uyum yeteneği yüksek, birimler arası yüksek güvene dayanan, her işi kendi gerçekleştirmek yerine dış kaynaklardan yararlanan ve değişen taleplere cevap verme süresi kısa olan, iletişim ve bilişim teknolojilerinden yoğun biçimde yararlanan işletmedir. Sanal işletmeler, temelde ekonomik ve hukuki olarak bağımsız olmakla birlikte, mal ya da hizmet üretimi veya pazarlaması sürecinde diğer işletmeler ile (sanki) tek bir işletmenin parçasıymış gibi hareket etmektedirler. Sanal işletme, çalışanların belirli bir yerde toplanmadığı, farklı yerlerdeki işletmelerin bir mal veya hizmetin üretilmesi işleminin belirli aşamalarında yer aldığı, bilişim teknolojisinin imkanları ile sürekli bilgi iletişiminin olduğu işletmedir.
Sanal işletmeler, "sanal örgütler" olarak da adlandırılır. "Sanal örgüt", işletmelerin (ya da birimlerin) bir araya gelerek oluşturdukları, genel olarak yürütülen işlerin büyük bir kısmını ya da tamamını elektronik yollarla yürüten örgüt biçimidir. Sanal örgütlerin temelini iletişim ve bilişim teknolojileri oluşturmaktadır. Genel olarak sanal örgütler; insan, kaynak ve fikirleri birleştirmek için sanal ağları kullanan ve geleneksel örgütlerden farklı olarak ortak bir fiziksel mekan ve yerleşim yeriyle sınırlandırılmaksızın, mal ve hizmetlerin üretimini ve dağıtımını bilişim teknolojileriyle sağlayan örgütler/işletmeler olarak tanımlanabilir. Gerçekte birbirinden bağımsız olan işletmeler, sanal örgüt oluşturdukları andan itibaren, aralarında kesin çizgiler olan ve birbirinden ayrı, bağımsız kuruluşlar olmaktan çok, birlikte iş yapan, belli bir amaç doğrultusunda, iş birliği içerisinde ortak hareket eden örgüt üyeleri haline gelmektedirler. Öyle ki müşterilere karşı sanki tek bir işletmeymiş gibi ürün sunabilmektedirler.
Sanal örgüt oluşturmadaki amaç, günümüz rekabetçi iş ortamında yenilikçi ve müşteri odaklı bir anlayışın sonucu olarak, daha hızlı ve esnek bir yapıda mal ve hizmet üretimi ve pazarlaması yapabilmektir. Sanal örgüt oluşturan işletmeler, özellikle bilgi teknolojileri sayesinde, yazılı sözleşmelere dayalı olarak kurdukları geleneksel iş ilişkilerini terk etmeye ve pazardaki değişimlere daha çabuk yanıt verebilecek esnek bir yönetim tarzına geçmeye başlamışlardır. Rekabet avantajı elde etmek isteyen ve sürekli rekabet altında çalışan örgütler, kendi temel yetenekleri ile diğer örgütlerin yeteneklerini birleştirme yoluna giderek "şebeke (network) örgüt"leri oluşturmuşlardır. Bu bağlamda bakıldığında, sanal işletmelerin temelini şebeke örgütlerin oluşturduğu söylenebilir. Bu yapıları oluşturan işletmeler, ortak amaçlar doğrultusunda faaliyet göstermeleri nedeniyle sahip oldukları yeteneklerini, maliyetlerini ve pazarlarını birbirleriyle paylaşmaktadırlar.
Sanal örgütler, geçici yapılar olabildikleri gibi günümüzde özellikle e-ticaret sektöründe görüldüğü üzere, kalıcı biçimler de alabilmektedirler. Sanal örgütü oluşturan işletmeler veya işyerleri, coğrafi olarak farklı yerlere dağılmış durumda olabilirler. Bu bağlamda, sanal örgüt, üretim yapmak için zaman ve mekan sınırını kaldıran, yapı içerisinde yer alan işletmelerin kendi öz yeteneklerine dayalı katkıda bulundukları bir yapıdır.
Sanal örgütlerde işletmelerin genel hareket noktası, piyasada değişen talebe çok hızlı bir biçimde cevap verebilecek mal ve hizmetler üretmek ve piyasaya sunmaktır. Bilgi teknolojileri yüksek oranda kullanılmakta; işletmeler, tedarikçiler ve müşteriler arasındaki bilgi alışverişi, iletişim ve koordinasyon büyük ölçüde ileri bilgi işlem ve iletişim teknolojilerine dayalı olarak yürütülmektedir. Çalışan sayıları diğer örgütlere göre daha az, çalışanların değişimlere uyum yetenekleri ise daha yüksektir. Sanal örgütler, kişiler ve işletmeler arası güven temeline dayanmaktadır. Örgüt içinde statülere değil uzmanlığa dayalı unvanlar yer almaktadır. Sanal örgütteki işletmeler, her işi kendileri yapmak yerine dış kaynaklardan yararlanma uygulamasını tercih etmektedirler. Sanal örgüt oluşturan işletmeler, değişik coğrafi bölgelerde bulunabilmekte ve bilgi işlem teknolojileri sayesinde uzaktan ve farklı saatlerde çalışmalarına devam edebilmektedirler.
Toplumun değişen ve gelişen ihtiyaçlarının karşılanmasında gerekli olan hız ve esnekliği sağlayan sanal işletme ve örgütler, gelişen akıllı teknolojilerin katkısıyla gittikçe yaygınlaşmaktadır.
YAZAR
Fatih Semerciöz
