İşletme Yönetimi Ve Organizasyon nedir?
İşletmelerin yönetimi ve organizasyonuyla (örgütlenmesiyle) ilgili faaliyetleri içeren uygulama alanı ve sosyal bilim disiplinidir. Bilim disiplini olarak "işletme, işletme yönetimi" diye de adlandırılan alanın ana konusu, kuruluşlarından faaliyetlerinin sonlanmasına kadar, işletmelerin yaşamı ile ilgili konuların incelenmesi, kavramların geliştirilmesi, içeriğine ilişkin araştırmaların yapılması ve iş hayatına dönük önerilerin geliştirilmesidir.
İşletme, en geniş anlamda, her türlü mal ve hizmetin üretimi ile ilgili bir kavramdır. Buna göre insan ihtiyaçlarını doğrudan veya dolaylı olarak karşılamak üzere piyasada değişime (mübadeleye) konu olan mal ve hizmet üretimi ile ilgili her faaliyet bir işletme faaliyetidir ve bu faaliyeti gerçekleştiren birimlere işletme denir. Yönetim, uzun veya kısa vadeli hedeflere ulaşmak için yapılacak işlerin birden fazla insanın gayret ve çalışmasını gerektirmesi halinde, insanların bu hedefleri gerçekleştirecek şekilde sevk ve idare edilmeleri, yönlendirilmelerine ilişkin faaliyetlerdir.
Organizasyon kavramı, hem yönetimin önemli bir işlevi olan bir fiili (örgütleme, organize etme, teşkilatlandırma veya tasarlamayı), hem de bu fiil sonucu ortaya çıkan varlık ve düzenin (örgüt, organizasyon, teşkilat veya yapının) ismini ifade etmektedir. Bir fiil olarak teşkilatlandırma, (örgütle(ndir)me) olarak anılan organizasyon; çalışanları belli hedefler doğrultusunda yönlendirmek ve yönetmek için, bu hedeflere ulaştıracak işler ile bu işleri fiilen yapacak olan kişilerin niteliklerinin ve birlikte çalışan insanlar arasındaki işbirliği ve çalışma düzeninin sağlanmasına yönelik düzenleme faaliyetlerini ifade etmektedir.
İşletme yönetimi ve organizasyon disiplininin gelişmesi sürecinde, nispeten sistematik bir şekilde incelenen ilk kavram yönetim olmuştur. Tarihteki ünlü komutanların, devlet adamlarının deneyimleri ile düşünürlerin, insan topluluklarını yönlendirirken yöneticilerin nasıl davranmaları gerektiği hakkındaki önerileri bilgi birikimi oluşmasını sağlamıştır. Daha sonra yaşanan her çağın ve dönemin özelliklerini de yansıtan yönetim ilke, teori ve önerileri geliştirilmiştir. Tarım toplumundan endüstri (sanayi) toplumuna ve onu izleyen bilgi toplumuna kadar, yaşam koşulları ve teknolojiler üretim ilişkilerini değiştirmiştir. İşleme yönetimi, 1900'lü yılların başından itibaren, örgütlerde yönetimin daha sistematik ve bilimsel yöntemler kullanılarak incelendiği bir disiplin haline gelmiştir.
Organizasyon kavramı belirlenen hedeflere ulaşmak için hangi işlerin nasıl yapılacağını ve hangi kaynakların kullanılacağını içerir ve yöneticiler tarafından planlanan hedefleri gerçekleştirecek bir iş yapma düzeninin kurulmasını kapsar. Bu yakın ilişki nedeniyle çoğu kez "yönetim" ve "organizasyon" kavramları birlikte ele alınır. Yönetim kavram ve teorilerindeki gelişmelere paralel olarak işletmelerde organizasyon (örgütleme) modelleri de değişmektedir.
İşletme kavramının tanımladığı işletmelerin gelişmeleri "tarım toplumu" ve "endüstri toplumu" dönemi olarak iki ana grupta incelenebilir. Tarım toplumu, insanların, yaşamını sürdürmek için bireysel ve aile ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile tarım ürünlerini yetiştirdikleri küçük üretim birimleri dönemini kapsar. Bu dönemin en önemli özelliği, toprak sahipliğinin temel zenginlik kaynağı olmasıdır. Endüstri toplumları dönemi, tarım işletmeleri ağırlıklı dönemden (1750'lerde) buhar makinesinin icadı ile başlayan ve sanayi (imalat) ağırlıklı işletmelere doğru değişerek günümüze kadar olan dönemi kapsar. Endüstri 1 olarak adlandırılan dönem, buhar makinesinin icadı ile başlamıştır. İşletmelerin üretim süreçlerinde insan ve hayvan gücünün yerini mekanik güç kullanımı almıştır. Bu şekilde yeni ürünlerin imalatı mümkün olmuş, tarım işlerinde çalışanlar imalat ağırlıklı ürünlerin üretildiği merkezlere (fabrikalara) kaymaya başlamıştır. Endüstri 2 olarak adlandırlan dönem, 1870'lerden itibaren imalat ağırlıklı işletmelerin teknolojilerini daha da geliştirmeleri, demir çelik üretiminin gerçekleşmesi, elektrik enerjisinin kullanılmaya başlanması ve demiryolu ulaşım sistemlerinin yaygınlaşması gibi gelişmelerle işletmelerin yönetim ve organizasyon süreçlerinin değiştiği bir dönem olmuştur.
Endüstri 3 olarak adlandırılan dönem, 1910'lardan itibaren teknolojik gelişmelerle işletmelerin yapılarının değişmeye devam ettiği dönemdir. Özellikle "kitle üretimi" (mass production) yönteminin kullanılmaya başlaması, toplumsal yaşamda üretim ilişkilerini ve ekonomik yapı unsurlarını değiştirmiştir. Üretilen ürünlerin pazarlara dağıtılması, müşteri bulunması, satılması, para hareketlerinin başlaması yanında benzer ürünleri üreten işletmeler arasında başlayan rekabet için hukuk kuralları oluşturulmuştur. Bu dönem, işletmelerin imalat (manufacturing) ağırlıklı, büyük ölçekli, pazar için üretim yaptığı, işçi-işveren ilişkilerinin ortaya çıktığı ve yönetim-organizasyon konularında yeni kavramların geliştiği bir dönem olmuştur.
Bu dönemdeki gelişmeler, işletme yönetim ve organizasyon konularının sistematik bir şekilde inceleneceği zemini hazırlamış ve 1900'lerin başlarında yapılan üç önemli çalışma, işletme yönetim ve organizasyon disiplininin bilimsel yöntemlerle ele alınmasının başlangıcı olmuştur. Bunlar, mühendis Frederik Taylor'ın (ö. 1915), ABD'de bir imalat işletmesinde verimliliği arttırmak için yaptığı çalışmalar; 1915'lerde Fransa'da bir başka mühendis Henri Fayol'un (ö. 1925), bir işletmenin tüm faaliyetlerini en üst yönetici (sahip) açısından analiz ederek geliştirdiği "yönetim süreci" kavram ve ilkeleri ile ilgili çalışması ve Almanya'da sosyolog Max Weber'in (ö. 1920) bir organizasyon modeli olarak geliştirdiği bürokrasi kavramı ile ilgili çalışmalarıdır.
Klasik işletme yönetimi ve organizasyon teorisi (veya yaklaşımları) olarak bilinen bu üç çalışmayı, 1930'larda birey ve grup olarak insan davranışlarını inceleyen Davranışsal (NeoKlasik) Teori, 1940'larda işletme faaliyetlerinde matematik ve diğer nicel yöntemleri kullanan yönetim bilimi yaklaşımı takip etmiştir. 1950-60'larda da modern yaklaşımlar olarak bilinen sistemler teorisi ve durumsallık (koşul bağımlılık) yaklaşımları izlemiştir.
Endüstri 4 olarak adlandırılan dönem, 1980'lerden itibaren gelişen bilişim ve iletişim teknolojileri, uluslararası ilişkilerde yaşanan değişimler, otomasyon ve dijitalleşmenin yaygınlaşması gibi gelişmelerin sonucu olarak işletmelerin özelliklerini değiştirmiştir. Yine bu dönemde farklı bilimsel disiplinlerin kavramları kullanılarak geliştirilen farklı bakış açıları ve farklı kavramlarla yapılan araştırmaların sonuçları ve önerileri, modern-sonrası yönetim yaklaşımlarını (teorileri) oluşturmuştur. Ayrıca yapay zeka ve akıllı sistemlerin ortaya çıkışı, bulut teknolojilerinin kullanılması, sanallaşmanın yaygınlaşması, robotik ve dijital uygulamaların, işletmelerin tüm faaliyetlerinde kullanılmaya başlaması ve iş ortamında küresel rekabetin öne çıkması ile işletmelerin yapı ve yönetimlerinde önemli değişimler ve dönüşümler meydana gelmiştir.
Hizmetler sektörünü de öne çıkaran bu gelişmeler, "nesnelerin interneti-IoT" (internet of things) olarak adlandırılan gelişmeler ile birlikte Endüstri 5 döneminin veya bilgi toplumu döneminin başladığı şeklinde yorumlanmaktadır.
İşletme yönetimi ve organizasyon disiplininin "eklektik" (seçmeci) bir karakteri vardır. Disiplin, kendi içinde geliştirilen kavramlarına ilaveten, diğer farklı bilimsel disiplinlerin kavram, ilke ve teorileri arasından seçtiklerinden de yararlanır ve bunları kendi kavramları olarak kullanır. Yararlanılan diğer disiplinler arasında başta iktisat olmak üzere, hukuk, sosyoloji, psikoloji, antropoloji, fizik, kimya, matematik, istatistik, tarih, tıp, diplomasi, uluslararası ilişkiler, nöroloji sayılabilir.
İktisat disiplininde temel kabul edilen dört "üretim faktörü"nün (doğal kaynaklar, sermaye, iş gücü ve girişimci) birleşmesiyle oluşan ve genel olarak "firma" olarak adlandırılan işletmelerde, girişimci (müteşebbis) diğer üç faktörü birleştiren "kurucu" dur. Kurucular özel kişiler veya kamu kurumları (devlet, yerel yönetimler gibi) olabilir. Sahibi kim olursa olsun, işletme yönetim ve organizasyonu ile ilgili temel kavram, tanım ve işleyişler değişmez. Sadece uygulama ve karar alma süreçlerinde bazı farklılıklar ortaya çıkar. Bu tür farklılıklar, özel kişilerin sermaye sahibi olarak kurdukları işletmelerin ağırlıklı olduğu kapitalist ve liberal sistem ile kamu kurumlarının sermaye sahibi olarak kurdukları işletmelerin ağırlıklı olduğu devletçi ve sosyalist sistemlerde daha net olarak görülebilir.
Maddi ve beşeri (insan) unsurlardan oluştuğu için "sosyo-teknik" sistem olarak da ele alınan işletmelerle ilgili bu disiplin, tıp ve hukuk disiplinleri gibi, gerçek yaşamdaki uygulamalar ile çok yakından ilişkilidir.
İşletmeler, "dış çevre" olarak adlandırılan toplumsal yaşamdaki her türlü değişim ve gelişmeden çok fazla etkilenir. Teknolojiden hukuka, ekonomiden kültüre tüm dış çevre değişmeleri, işletmelerin hedeflerini, ürünlerini, organizasyon yapılarını, yönetim tarzlarını ve kullandıkları teknolojileri etkiler; değişime zorlar ve yeni yönetim teorilerinin geliştirilmesine yol açar.
Bir "sistem" olarak tanımlanan işletmelerin iç yapıları (organizasyonları), çeşitli alt-sistemlerden oluşur. İşletmeleri hedeflerine ulaştıracak işler, değişik gruplar halinde toplanarak alt-sistemleri oluştururlar. Bu alt-sistemler, günlük dilde bölümler veya departmanlar olarak adlandırılır. Mini, küçük, orta, büyük, çok büyük ve uluslararası dev ölçeklerdeki işletmelere göre bu bölümlerin sayıları ve kapsamları değişebilir.
Günümüzde, işletme yönetimi ve organizasyon disiplini, bu alt sistemleri içeren bir ana sistem haline gelmiş ve bu alt sistemlerin hepsi ayrı bir uzmanlık disiplini olarak ortaya çıkmıştır. Hatta bunlardan bazıları gelişmelerini sürdürerek kendi içinde daha küçük alt sistemleri içeren bir büyük sistem haline gelmiştir.
İşletmelerin iç yapılarını oluşturan temel nitelikteki alt-sistemler ve bunları ayrı bir uzmanlık dalı olarak inceleme konusu yapan işletme disiplinleri şunlardır: üretim, pazarlama, satış, muhasebe, finans, insan kaynakları, ar-ge, bilgi yönetimi ve bilişim, hukuk, halkla ilişkiler, iş geliştirme ve planlama, stratejik yönetim, örgüt teorisi.
Günümüzde, işletme yönetim ve organizasyon disiplini ile diğer tüm alt sistemler/disiplinler, lisans, yüksek lisans ve doktora düzeyinde eğitim ve araştırmaların yapıldığı sosyal bilim dallarıdır.
YAZAR
Tamer Koçel
