Herhangi bir dinin yerleşik inancından farklılaşan, aynı din içindeki ana gövde ya da resmi din yorumunun dışında olan farklı bir doktrini ifade eden kavramdır. Dini geleneklerde teolojik ve dinsel tutumlar açısından merkeze alınan inanç, "ortodoks" kavramıyla nitelenirken ortodoks inançtan farklı olanlar "heterodoks" olarak nitelenmiştir. Dolayısıyla "heterodoks" kavramı "ortodoks" kavramına göre ve bu kavramın zıttı olarak tanımlanmıştır. Ortodoks, lügat anlamı itibarıyla bir din hakkındaki doğru ibadet, doğru teolojik anlayış ve doğru uygulamaya işaret etmektedir. Heterodoks ise Grekçe "diğer" anlamındaki "heteros" ile "öğreti" anlamındaki "doxa" kelimelerinden oluşarak "başka öğreti" anlamına gelmektedir.
Heterodoks akımlar, yani ana bünyede yer alan dinsel geleneğin bazı yönlerine muhalif düşüncelerin gelişmesi, bütün dinler için mümkündür. Ancak heterodoks kavramı özellikle 4. yüzyılda Grek kilise babalarının kullandığı "ortodoks" kavramının karşıtı olarak Hristiyanlık tarihinde ortaya çıkmıştır. Hristiyanlık tarihinde kutsal metinde sözü edilen Mesih ve mahiyeti, iman-amel ilişkisi, vahiy ve bedenleşme gibi konularda farklı düşünceler ortaya çıkmıştır. Özellikle erken dönem Hristiyan apolojistler kurulu, inanç esaslarının dışında kalan bu farklı düşünceleri "iman"dan uzaklaşmak olarak nitelemiş ve bu düşünceleri ortodoksiye karşı büyük bir tehdit olarak görmüştür.
Heterodoksi kavramının dinsel açıdan "sapkınlık" olarak tanımlanan "heresi" kavramıyla da ilişkisi söz konusudur. Pek çok dini gelenek içinde sapkın ya da zındık olarak nitelenebilecek akımlar ortaya çıkmakla birlikte "heresi" kavramı da genel olarak Hristiyanlık tarihiyle ilgilidir. Grekçe "hairesis" kelimesi "tercih etmek" anlamındadır. Buna göre heterodoks, kişinin ortodoks inancın dışında olanı bilinçli bir şekilde tercih etmesini ifade eder. Heresi ile heterodoksi arasındaki fark ise heresi kavramının basitçe hatalı bir görüşe inanmayı değil, ortodoksinin karşıtı olan inanca yönelik açık ve kasıtlı tercihi ifade etmesidir. Ortodoksiye göre hatalı olan doktrinleri bilinçli bir şekilde savunarak ortodoks inançtan sapan kişiler genellikle "heretik" olarak nitelenir. Çünkü bunların kendilerini, inananlar topluluğunun, yani cemaatin dışında tuttukları düşünülür. Heterodoks görüşe sahip olan kişinin ise bazı ortodoks doktrinlere muhalif olsa da kilise içinde yer almasına izin verilebilir.
Dinlerin tarihsel süreçleri dikkate alındığında ortodoks inancın toplumda yaygın olan dinsel eğilim çevresinde geliştiği görülmektedir. Buna göre geniş toplumsal tabana sahip olan dinsel eğilim aynı zamanda siyasi otorite ile de uyum ilişkisi içindedir. Bu durumda dinsel açıdan ortodoks inanç, siyasi otorite nazarında güçlü bir meşruiyet zeminine dayanmaktadır. Dolayısıyla heterodoksi, bazen iktidarı elinde tutan kişiler tarafından kurulan dinsel inançlardan farklı olarak değerlendirilen görüş ya da doktrinleri ifade etmektedir. Bununla birlikte heterodoks olarak nitelenen düşüncelerin sürekli olarak dışlanması söz konusu değildir. Toplumsal tabanın değişmesi ya da siyasi erkin inanç değiştirmesi ile bazı ortodoks doktrinler heterodoks, heterodoks doktrinler de ortodoks hale gelebilir.
YAZAR
Hakan Olgun
