Dinin, maneviyatın ve inanışın her biçiminin bireyin duyuş, düşünüş, duygu, tutum ve davranışları üzerindeki tesirlerini ele alan bir bilim dalıdır. Psikolojinin alt dalı olarak kabul edilen din psikolojisinin kuruluşu psikolojinin bağımsız bir bilim olarak ortaya çıkışına koşuttur. Psikolojinin öncüleri olarak kabul edilen kişiler, aynı zamanda din psikolojisinin de kurucuları arasında yer alır. Avrupa'da Wilhelm Wundt (ö. 1920), ABD'de William James (ö. 1910), Edwin D. Sturbuck (ö. 1947) ve Stanley Hall (ö. 1924) din psikolojisinin öncü isimleri olarak tarihe geçmiştir. Stanley Hall, 19. yüzyılın sonlarında ABD'nin meşhur üniversitelerinde din psikolojisi alanında dersler vermeye başlamıştır. E. D. Sturbuck, Din Psikolojisi adıyla sunulan ilk kitabı (Psychology of Religion) 1889'da yayınlamıştır. Din psikolojisinin kurucu isimlerinden William James ise din psikolojisi alanının klasiklerinden kabul edilen The Varieties of Religious Experience (Dini Tecrübenin Çeşitlilikleri) isimli kitabı 1902'de yayınlamıştır.
Din psikolojisinin ilgi alanı geçmişten günümüze geniş bir yelpazede farklılık ve değişim göstermiştir. Din psikolojisi alanında başlangıçta dini tecrübe ve din değiştirme konuları ilk ele alınan konular olmuştur. Din ve ruh sağlığı, tanımı, tasnifi ve tespitiyle dindarlık, kişilik-dindarlık ilişkisi, dini gelişim, inanç ve inançsızlık, dini tasavvurlar, ölüme yönelik tutumlar, dindarlık ve iyi oluş, maneviyat, erdemler gibi konular da yine bu alanın temel ilgi alanları arasında yer almaktadır. Din psikolojisi bireyin din, inanç ve maneviyatla kurduğu her türlü ilişki biçimini konu edinir. Bireyin dine ya da inanışın herhangi bir türüne ilgisi, ilgisizliği, kabul veya reddedişi zaman içerisindeki tavır ve tutumundaki değişimi din psikolojisinin çalışma alanına girmektedir. O nedenle hem inanan bireyin inanma motivasyonları hem de inanmayan ya da ilgisiz bireyin tutumlarındaki motivasyonlar din psikolojisinin çalışma alanına dahildir. Din psikolojisi, psikolojinin kullandığı araştırma metotlarını (dokümantasyon, tarama, deney, gözlem ve vaka analizleri vb.) kullanarak bireyin dine ve maneviyata olan ilgisini ve bu ilginin bireyin tutum ve davranışları üzerindeki etkilerini tespit etmeye çalışır. Bireyin din ya da inanç adına yaşadıklarını, temel motivasyonları ve sonuçlarıyla anlamaya çalışır. Olması gerekenden çok olanı tespit, anlama, açıklama, kavrama ve geleceğe yönelik yordamalarda bulunma temel hedefleridir. Din psikolojisi çalışmalarını kabaca üç evrede değerlendirmek mümkündür. a) Başlangıç evresi: Psikolojinin kuruluş zamanlarında William James, Wilhelm Wundt gibi öncülerin din psikolojisinin konularına kültürel bir olgu olarak ilgi duyduğu dönemdir. b) İkinci dönem: 20. yüzyılın başlarından itibaren ortalarına kadar devam eden davranışçı ve psikanalitik yaklaşımın sınırlandırıcı, menfi ya da indirgeyici bakış açılarının olduğu zamanlardır. c) Son olarak ise 1960'lı yıllardan itibaren giderek din psikolojisi konularına ilginin arttığı, alan yazının genişlediği ve özellikle 2000'li yıllardan sonra din psikolojisinin dünyada yaygınlaştığı ve daha çok kabul gördüğü bir dönemdir. Bugün artık din psikolojisi sahasında ilahiyat ve psikoloji disiplinlerinden pek çok akademisyen çalışmalar yapmakta ve bu çalışmalar ana akım psikolojide daha çok kabul görmektedir.
Türkiye dışındaki İslam ülkelerinde psikolojiyle ilgili pek çok kuruluş olmasına rağmen Din Psikolojisi kurumsallaşamamıştır. Bu alandaki çalışmalar, daha çok üniversitelerin edebiyat ve eğitim fakülteleri bünyesinde görev yapan psikologlar ve gerek özel kuruluşlarda gerekse devlet kurumlarında çalışan psikiyatristler tarafından yürütülmektedir. Yine özellikle söz konusu fakültelerde ve zaman zaman ilahiyat fakültelerinde Din Psikolojisinin alanına giren konularda pek çok yüksek lisans ve doktora tezleri yapılmaktadır.
Türkiye'de din psikolojisi alanının kurumsal yapılanması ve akademik gelişimi daha ziyade ilahiyat fakülteleri üzerinden gerçekleşmiştir. Din psikolojisinin günümüzdeki en temel sorunlarını paradigmatik ve metodik sorunlar olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Öncelikle din psikolojisinin dayandığı pozitif paradigmanın ve insan tasavvurunun dini ve manevi süreçleri anlama, anlamlandırma ve açıklamada yetersiz kalması ve çok boyutlu bir paradigmaya duyulan ihtiyaçtır. İkincisi kullanılan metotların ve tekniklerin yerel insani tecrübeleri aktarmadaki yetersizliği, toplanılan verilerin insani tecrübenin çok sınırlı bir kesitini yansıtıyor olması sorunudur. Ayrıca ölçme araçlarında kültürel ve yerel uyum sorunu, farklı kültürlerden dinin ve maneviyatın önemine dair yeterli verinin toplanamaması gibi metodik sorunlar yer almaktadır.
YAZAR
Ali Ayten
KAYNAK
