Bilginin belli bir bölümüne seçici olarak odaklanılması ve aynı zamanda algılanabilen diğer uyaranların göz ardı edilmesini içeren davranışsal ve bilişsel bir süreçtir. Dikkat süreci, kişinin hedefleri, bilgisi, geçmiş deneyimleri gibi iç kaynaklı faktörlerden etkilenebildiği gibi belirginlik, şiddet, hareket, tekrar, yenilik gibi dış kaynaklı faktörlerden de etkilenir. Görsel dikkatte, odaklanmanın göz hareketleriyle bir yerden diğerine kaydırılma süreci açık dikkat, göz hareketleri olmaksızın odaklanılması da gizli dikkat olarak adlandırılır.
Dikkat sürecini ve etkilerini açıklamaya çalışan birçok bilgi işleme kuramı ortaya atılmıştır. Bu kuramlar ve deneysel çalışmalar bilişsel kapasitenin sınırlılığı nedeniyle çevremizdeki duyusal bilginin sadece bir bölümüne dikkat edebildiğimizi göstermiş ve odaklanılacak uyaranların seçiminin bilgi işlemenin hangi aşamasında yapıldığına ilişkin soruları merkeze almıştır. Erken seçim kuramlarında bu seçimin işlemenin en erken döneminde, duyusal bellekten sonra gerçekleştiği, filtreden sadece fiziksel özellikler temelinde seçilen uyaranların anlamsal işlemeye geçebildiği, filtreden veya darboğazdan geçemeyen bilginin ise işlenmediği öne sürülmüştür. 1950'li yıllarda yürütülen çok sayıda deneysel çalışma sadece fiziksel bilginin değil anlamsal bilginin de işlendiğini, dikkat edilmeyen bilginin zayıfladığını ancak tamamen dışarı atılmadığını, kişi için önemli olan bilginin dikkat filtresinden geçtiğini göstererek geç seçim kuramlarını desteklemiştir. Nitelik Birleştirme Kuramında, dikkatin karmaşık bilgiyi arama ve bütünleştirmedeki rolüne odaklanılmıştır. Kapasite kuramlarında, işlem yapan zihinsel yapıların kullanabileceği zihinsel kaynaklar veya farklılaşmamış kapasiteden oluşan bir havuzdan bahsedilir. Başlangıçta çok yoğun dikkat gerektiren görevlerde (örn. araba kullanma) tekrar yolu ile akıcılık kazanılarak birden fazla görevi yapabilme durumuna gelinebilmesi otomatikleşme ile açıklanır. Otomatikleşen işlemler kapasiteden daha az kaynak kullanır. Daha güncel dikkat kuramlarından Yanlı Rekabet Kuramında dikkat, bilgi işleme sürecinin her aşamasında ortaya çıkabilecek farklı girdiler arasındaki rekabet olarak tanımlanmaktadır. Bu kuramla dikkatin, işlemeye ilişkin bir yanlılık olduğu ve işlemenin farklı beyin alanları arasındaki iş birliği ve rekabet yoluyla gerçekleştiği fikri ortaya atılmıştır. Son yıllarda davranışsal bulgular ve beyin alanlarına ilişkin bilgilerin birleştirilmesi ile sinir sisteminde ortaya çıkan dikkat etkilerinin davranış ve bilişi nasıl etkilediğine dair anlayış giderek gelişmektedir.
Dikkatin farklı çeşitlerinden ve özelliklerinden bahsedilebilir. Odaklanmış dikkat, özellikle belli görsel, işitsel, dokunsal uyaranlara ayrıştırılmış tepki verebilme, Sürdürülen dikkat (uyanıklık ve konsantrasyon), sürekli veya tekrarlanan aktivite sırasında tutarlı bir tepki verebilme, Seçici dikkat, belli uyaranlara odaklanırken çevredeki diğer uyaranları, çeldiricileri dışarıda bırakabilme, Dikkati değiştirebilme, farklı bilişsel gereklilikleri olan görevler arasında dikkat odağını değiştirebilme zihinsel esnekliği, Bölünmüş dikkat, birden fazla göreve veya bir görevde birden fazla talebe aynı anda tepki verebilmedir. Tüm dikkat çeşitleri deneysel bilişsel psikoloji çalışmalarında geliştirilen görevler ile ölçülmekte, dahası bu beceriler ayrıntılı standart nöropsikolojik testler kullanılarak nörolojik bozukluğu, beyin hasarı gibi sorunları olan hastalarda tanı amaçlı kullanılmaktadır.
Bilişsel psikologlar dikkati anlayabilmek için geliştirdikleri görevleri ve bunlara ilişkin hataları incelerler. Gözlemcilerin görsel sahnedeki belirgin bir değişikliği şaşırtıcı bir biçimde fark edememesi olarak tanımlanabilecek değişim körlüğü, net bir biçimde görülmesine karşın bir şeyi fark edememe olan dikkatsiz körlük, uzamsal seçim hatalarına örnek olarak verilebilecek olgulardır. Bu olgular çevrede mevcut olan bilginin tümüne dikkat edilmediğini, zihinde bazılarının seçilerek temsil edildiğini göstermektedir. Arka arkaya hızla sunulan uyaranlarda hedeften sonraki uyaranın tespitinde yaşanan güçlük olarak tanımlanan dikkat yanıp sönmesi ve aynı uyaranın arka arkaya sunulması durumunda ikinci uyaranın algılanamaması olarak ortaya çıkan tekrar körlüğü olguları da dikkatin zamansal sınırlılığına işaret etmektedir.
Dikkatin eksikliği birçok nörolojik ve bilişsel bozukluğa eşlik etmektedir. Dikkat ile ilgili en ilginç bozukluk, sağ yarım kürede beyin hasarı olan kişilerde görülen yarı alan ihmal hastalığıdır. Genellikle sol görsel alandaki uyaranları istemsiz olarak ihmal eden bu kişiler, sağdaki uyarandan dikkati ayırmakta ve dikkatin yönünü sol tarafa değiştirmekte güçlük çekerler. Dikkat araştırmacıları dikkat bozuklukları olan hastalarla yaptıkları araştırmalarla dikkat süreçleri hakkında bilgi edinirler.
Son yıllarda dikkatin üst düzey bilişsel süreçlerle etkileşimleri, dikkatin kültürel boyutları, duygu ve dikkat etkileşimi, sosyal dikkat gibi konular bilişsel psikolojinin, dikkatin ölçümü ve dikkat eğitimi uygulamalı psikolojinin, dikkatin sinirsel temellerinin görüntüleme yöntemleriyle incelenmesi de sinirbilimin önemli ve güncel araştırma alanlarını oluşturmaktadır.
YAZAR
Sonia Amado
