Tecvi̇d Nedir?

Sözlükte “bir şeyi güzel ve sağlam yapmak, onu süslemek” anlamındaki tecvîd kelimesi için “ifrat ve tefrite kaçmadan sıfatlarına uygun şekilde harfleri mahreçlerinden çıkarmak”, “Kur’an harflerinin mahreç ve sıfatlarının konu edildiği ilim”, “Kur’ân-ı Kerîm’i harflerin mahreç ve sıfatlarına riayet edip vakıf, vasıl, sekte vb. tilâvet kurallarına uyarak güzel ve hatasız okumayı öğreten ilim” gibi tanımlar yapılmıştır. Tecvid nazarî bilgilere dayanmakla birlikte pratik ve sanat yönü ön plana çıkar. Nitekim Birgivî tecvidi tarif ederken harflerin mahreç ve sıfatlarını hakkıyla telaffuz etme melekesinden söz etmiş, Keşfü’ẓ-ẓunûn’da tecvid mûsikiye benzetilip sadece bilginin yeterli sayılmadığı ve üzerinde alıştırmalar yapılarak kazanılacak bir meleke olduğu ifade edilmiş, tecvidin amelî yönünün ehlinden (fem-i muhsin) öğrenilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’de tecvid kelimesi bulunmamakla birlikte “Kur’an’ı yavaş yavaş, tane tane, düşünerek okuma” anlamında “tertîl” geçmektedir (el-Furkān 25/32; el-Müzzemmil 73/4). Kur’an’da ayrıca “kıraat” (el-A‘râf 7/204; en-Nahl 16/98; el-İsrâ 17/106; el-Kıyâme 75/18; el-İnşikāk 84/21) ve “tilâvet” (el-Bakara 2/252; en-Neml 27/92; Fâtır 35/29; el-Beyyine 98/2) kelimeleri yer almaktadır. Hadislerde de Kur’an’ın okunmasıyla ilgili “tertîl, tahsîn, tezyîn, kıraat, tilâvet” vb. kelimeler geçmektedir (Wensinck, el-Muʿcem, “rtl”, “ḳrʾe”, “tlv” md.leri).

İbnü’l-Cezerî’nin Hz. Ali’ye nisbet ettiği “et-tertîl tecvîdü’l-hurûf ve ma‘rifetü’l-vukūf” sözüne itibar edilirse (aş.bk.) tecvid kelimesini ilk defa Hz. Ali’nin kullandığı söylenebilir. Daha sonra İbn Mücâhid ve Ebü’l-Hasan Ali b. Ca‘fer es-Saîdî gibi âlimlerde rastlanan tecvid, harflerin fonetik farklılıklarını ve tilâvet kurallarını içine alan ilmin adı olarak Mekkî b. Ebû Tâlib ile Ebû Amr ed-Dânî’nin eserlerinde zikredilmiş ve zaman içinde yaygınlaşmıştır. Önceleri tecvid yerine tertîl, “hüsn-i edâ” gibi ifadelere yer verilmiştir. Tecvid ilminin harflerin mahreç ve sıfatları açısından lugat ilmiyle, kelimelerin telaffuzu açısından kıraat, resmü’l-mushaf, vakıf ve ibtidâ ilimleriyle ilgisi vardır.

Tecvidin konusunu genel anlamda telaffuzu yönünden Kur’ân-ı Kerîm harflerinin teşkil ettiğini söylemek mümkünse de bu ilimde incelenen başlıca konular arasında harflerin mahreç ve sıfatları, lâm-ı ta‘rif, tenvin, sâkin nûn ve sâkin “mîm”in okunuşuyla ilgili kurallar, idgam, med ve hükümleri, “râ”nın okunuşuna dair kurallar, kalkale, zamir, lafzatullahın okunuşu, sekte, Kur’an okurken ortaya çıkabilecek hatalar (lahn), vakıf ve ibtidâ, vaslın kuralları, Kur’an lafızlarının ifade ettiği mânaya uygun biçimde sesin yükseltilip alçaltılması ve tilâvet âdâbı gibi hususlar yer alır. Tecvidin gayesi Kur’ân-ı Kerîm’in tertîl ile ve hatasız şekilde okunmasını sağlamaktır. “Kur’an’ı tertîl ile oku” (el-Müzzemmil 73/4); “Onu tertîl üzere okuduk” (el-Furkān 25/32) meâlindeki âyetler tecvidin gerekliliğine bir işaret kabul edilmiştir. Nitekim Hz. Ali, âyetlerde geçen tertîli Kur’an harflerinin mahreç ve sıfatlarına uygun biçimde telaffuz edilmesi ve durulacak yerlerin bilinmesi diye açıklamıştır (İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 209). Burada, harfleri en güzel şekilde telaffuz etmenin lüzumuna ve okuma sırasında nerede durulup nereden başlanacağının bilinmesine temas edilmiştir. Bu da Kur’an kıraatinde ses ve cümle bilgisiyle anlam bilgisinin önemini gösterir (EI2[İng.], X, 72-73).

Hz. Peygamber’in hanımı Ümmü Seleme’ye onun kıraati sorulduğunda, “Resûlullah kıraatini ayırırdı (tane tane, dura dura okurdu)” cevabını vermiştir (Tirmizî, “Feżâʾilü’l-Ḳurʾân”, 23; Ebû Dâvûd, “Vitir”, 20). Enes b. Mâlik de, “Resûlullah’ın kıraati medli idi” dedikten sonra besmeleyi örnek olarak zikretmiş ve Hz. Peygamber’in “bismillâh”ı, “er-rahmân”ı ve “er-rahîm”i uzattığını söylemiştir (Buhârî, “Feżâʾilü’l-Ḳurʾân”, 29). Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî ve Ebû Huzeyfe’nin âzatlısı Sâlim gibi bazı sahâbîler Kur’an’ı güzel sesle ve tecvidle okudukları için Resûl-i Ekrem’in övgüsünü kazanmışlardır (Buhârî, “Feżâʾilü’l-Ḳurʾân”, 31; Müslim, “Ṣalâtü’l-müsâfirîn”, 236). Kur’an lafzı ve mânasıyla birlikte indirildiğine göre onun lafzının orijinal şekliyle korunması için tecvidin öğrenilmesi farz-ı kifâye, Kur’an okurken harflerin zat ve sıfât-ı lâzımelerinin bozulmasıyla ortaya çıkan lahn-ı celîden sakınacak biçimde tecvid kurallarına uyulması farz-ı ayın veya vâcip kabul edilmiştir (bk. LAHN). Tecvid kaidelerine uygun şekilde Kur’an öğretimi semâ ve arz yoluyla yapılır. Semâ “işitmek, dinlemek” anlamındadır; bununla Kur’an’ı bir hocanın okuması ve öğrencinin onu dinlemesi kastedilir. Arz ise “sunum, öğrencinin hocaya okuması” demektir. Bu sebeple önce öğrencinin hocasını dinlemesi ve ardından işittiklerini, öğrendiklerini hocasına sunması esastır. Bu iki yöntemin birlikte uygulanmasına “edâ” adı verilmiş, kıraati edâ yöntemiyle öğrenip öğrencilerine aynı yöntemle öğreten âlimlere de “ehl-i edâ” denilmiştir.

“Kendi içinizden size âyetlerimizi okuyan, sizi kötülüklerden arındıran, kitabı ve hikmeti tâlim edip bilmediklerinizi öğreten bir resul gönderdik” meâlindeki âyette belirtildiği üzere (el-Bakara 2/151) Resûlullah kendisine gelen vahiyleri hem ezberliyor hem ashabına okuyarak tebliğ ediyordu. Cebrâil vahiy getirince Resûl-i Ekrem onu dinlerdi; Cebrâil gidince getirdiği âyetleri o nasıl okumuşsa kendisi de öyle okur (Müslim, “Ṣalât”, 148), daha sonra ashabına öğretirdi. Bu da Kur’an öğretiminin başlangıçtan itibaren semâ ve arz yoluyla gerçekleştiğini göstermektedir. Tâbiîler Kur’an’ı kaidelerine uygun biçimde okumayı sahâbîlerden öğrenmiş ve kendilerinden sonraki nesillere öğretmiştir. Aralarında Hz. Ömer ile Zeyd b. Sâbit’in de bulunduğu birçok kişi tarafından söylenen, “Kıraat sünnettir (takip edilmesi gereken bir yoldur); sonra gelen önce gelenden alır; size öğretildiği gibi okuyunuz” sözü (İbn Mücâhid, s. 49-52) bunu ifade etmektedir. Kur’an okuyuşunun orijinal şekliyle korunmuş olmasında şifahî naklin büyük önemi vardır.

Tecvid ilminin konusunu teşkil eden harflerle bunların mahreç ve sıfatları Arap dilcileriyle kıraat âlimlerinin ilgi alanına girdiğinden onlar tarafından da işlenmiş, tecvid müstakil bir ilim haline gelmeden önce bazı tecvid meseleleri Arapça dil bilgisi ve kıraat kitaplarında ele alınmıştır. Nitekim Sîbeveyhi el-Kitâb’ında harflerin mahreç ve sıfatları, vasıl ve vakfın kuralları, imâle, idgam vb. hususlar üzerinde durmuştur. Öte yandan muhtevasında idgam, izhar, kalb, med ve kasır, vakıf ve vasıl, fetih ve imâle, sekte gibi birçok tecvid konusunun yer aldığı kıraat kitaplarının telifine Yahyâ b. Ya‘mer’le (ö. 89/708 [?]) başlandığı rivayeti dikkate alınırsa (Sezgin, I, 5) bu ilmin şifahî naklin yanı sıra I. (VII.) yüzyıldan itibaren kitaplara da girdiğini söylemek mümkündür. Ancak tecvidin müstakil bir ilim halinde ortaya çıkışı, III. (IX.) yüzyılın ikinci yarısı ile IV. (X.) yüzyılın ilk yarısında yaşayan âlimlerin yazdığı eserlerle gerçekleşmiştir. Bu alandaki eserlerin geç yazılmış olması tecvid ilminin teşekkülünün de geç dönemlere rastladığını göstermez. Çünkü Kur’an tecvid kurallarıyla birlikte öğretilegelmiş, kıraat tedrisinin de ilk basamağını teşkil etmiştir.

Literatür. Mûsâ b. Ubeydullah el-Hâkānî’nin (ö. 325/937) el-Ḳaṣîdetü’r-râʾiyye (el-Ḳaṣîdetü’l-Ḫâḳāniyye) adlı elli bir beyitlik kasidesi tecvid ilmine dair ilk eser olarak bilinir (İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 321; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 354). Tecvid konularının tamamını kapsamamakla birlikte sonraki müellifler tarafından delil gösterilen bu kasideyi Ebû Amr ed-Dânî Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-Ḫâḳānî fi’t-tecvîd (et-Taḥdîd fi’l-itḳān ve’t-tecvîd) adıyla şerhetmiştir (eserin ve şerhinin yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 14). Kasideyi Ali Hasan el-Bevvâb Dânî’nin şerhinden özetler vererek yayımlamıştır (bk. bibl.). Bu alanın ilk çalışmalarından olduğu anlaşılan Ebü’l-Hasan Ali b. Ca‘fer b. Muhammed es-Saîdî’nin et-Tenbîh ʿale’l-laḥni’l-celî ve’l-laḥni’l-ḫafî adlı eseri on varaklık bir risâledir (Sezgin, I, 17). Tecvid ilminin yine ilklerinden sayılan iki önemli eserden biri Mekkî b. Ebû Tâlib’in er-Riʿâye li-tecvîdi’l-ḳırâʾe ve taḥḳīḳi lafẓi’t-tilâve’si, diğeri Ebû Amr ed-Dânî’nin et-Taḥdîd fi’l-itḳān ve’t-tecvîd’idir (bk. bibl.). Bunlardan başka İbn Sînâ’nın Meḫâricü’l-ḥurûf’u (nşr. Pervîz Nâtil Hânlerî, Tahran 1333 hş.), Ebü’l-Fazl er-Râzî’nin Kitâb fi’t-tecvîd’i (İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 212), Ebü’l-Kāsım Abdülvehhâb b. Muhammed el-Kurtubî’nin el-Mûḍıḥ fi’t-tecvîd’i (nşr. Gānim Kaddûrî Hamed, Küveyt 1990), İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî’nin Kitâbü Beyâni’l-ʿuyûb elletî yecibü en yectenibehe’l-ḳurrâʾ ve îżâḥu’l-edevât elletî büniye ʿaleyhe’l-iḳrâʾsı (nşr. Gānim Kaddûrî Hamed, MMAr. [Küveyt] XXXI/1, 1407/1987, s. 7-58), İbn Atıyye el-Endelüsî’nin Urcûze fî meḫârici’l-ḥurûf’u (Brockelmann, I, 732; Îżâḥu’l-meknûn, I, 57), Alemüddin es-Sehâvî’nin Cemâlü’l-ḳurrâʾ ve kemâlü’l-iḳrâʾsı (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Kahire 1987), Ca’berî’nin ʿUḳūdü’l-cümân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân’ı (Brockelmann, II, 135), İbnü’l-Cezerî’nin et-Temhîd fî ʿilmi’t-tecvîd’i (Kahire 1326; nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1405/1985; nşr. Gānim Kaddûrî Hamed, Beyrut 1407/1986) ve Muḳaddime’si (Muḳaddimetü’l-Cezerî, el-Muḳaddime fîmâ yecibü ʿale’l-ḳāriʾi en yaʿlemehû) (İstanbul 1280; İzmir 1301; Tahran 1316; Delhi 1888; Cidde 1995), Abdurrahman Karabaşî’nin Karabaş Tecvîdi adlı çalışması, Birgivî’nin ed-Dürrü’l-yetîm’i (İzmir 1301, mecmua içinde), Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin Cühdü’l-muḳıll’i (nşr. Sâlim Kaddûrî el-Hamed, Amman 2001), Muhammed Mekkî Nasr el-Cüreysî’nin Nihâyetü’l-ḳavli’l-müfîd fî ʿilmi’t-tecvîd’i (Kahire 1308), Mehmed Zihni Efendi’nin el-Kavlü’s-sedîd fî ilmi’t-tecvîd’i (İstanbul 1328), Ali Rıza Sağman’ın Sağman Tecvidi-Kur’ân Nasıl Okunur (İstanbul 1375/1955) ve İlâveli Yeni Sağman Tecvidi (İstanbul 1958) adlı eserleri, Abdurrahman Çetin’in Kur’ân Okuma Esasları/Tecvîd’i (İstanbul 1987), Rubab Master’ın Qur’an Learning the Easy Way (baskı yeri yok, 1998), Muhammad İbrahim H. I. Surty’nin A Course in Ilm al-Tajweed: The Science of Reciting the Qur’an (London 1988) ve Kareema Carol Czerepinski’nin Tajweed Rules of the Qur’an (Cidde 2000) adlı çalışmaları bu alanda yazılan pek çok eser arasında zikredilebilir.

KAYNAK