Göktürkler'e ilişkin önemli buluş: Türk adı ilk kez bu yazıtta mı?

Bundan 6 yıl önce Uluslararası Türk Akademisi ile Moğolistan’daki Şivet Ulan adlı bölgeye gitmiştik. Orhun Yazıtlarını görmek ve incelemek elbette büyük bir heyecan ve gururdu. Ancak bir başka heyecanım daha vardı. İlteriş Kutluk Kağan’a ait olduğu düşünülen bir kazı çalışmasını görecektim.

O tarihten bu yana Moğolistan’ın farklı bölgelerinde Türk Akademisi ile Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü ortaklığında buna benzer kazılar yapılmaya devam etti. Bunlardan en önemlisi de 2019’da Nomgon ovasındaki kazı çalışmalarıydı… Ancak "Covid-19 salgını nedeniyle iki yıl ara verilen "Nomgon" ortak kazı çalışmaları, Temmuz 2022'de yeniden başladı.

Ve Türk tarihi açısından çok önem arz edebilecek haberi duyunca geçtiğimiz gün sosyal medya hesaplarımdan da paylaştım. Detaylarını aktarmak için bugünü bekliyordum.

Arkhangai bölgesi Nomgon Ovası'nda ortaklaşa yürütülen bilimsel arkeolojik kazı sonucunda, İlteriş Kağan'a adandığı düşünülen bir külliye alanı keşfedildi.

Toplam alanı 49x41.5 m olan Külliye batıdan doğuya doğru oval bir biçimde yerleşmiş. Etrafında hendek kazılmış üzerine toprak yığılarak bir kale inşa edilmiş.

Külliyenin batı tarafında ve alanın ortasında delikli taştan bir küp (sunak), taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmaktadır. Ayrıca doğuya doğru 51 adet balbal taşı yan yana sırayla yerleştirilmiş. İncelemeyi yapan bilim adamları beş balbal taşının Aşina ailesine ait "dağ keçisi" sembolünü içerdiğini tespit etmişler.

Bir diğer iddia külliye içinde bir ibadet yerinin bulunması…

En çok merak ettiğim ise tıpkı Bilge Kağan ve Tonyukuk Yazıtlarında olduğu gibi benzer bir yazıtın ve seslenişin olup olmadığı idi…

Evet böyle yazıta ulaşılmış durumda.

İlk açıklanan bilgiler kaplumbağa şeklinde olan ve üst kısmı yer alan bir yazıtın Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarındaki bu yönteme benzediğini işaret ediyor. Bazı farklılık ve eklemeler de var. Tabi nihai sonuç üzerindeki yazılar tam olarak okunduğunda ortaya çıkacaktır. Zira eserin iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunuyor. Keşfe katılan bilim adamları, anıtın metninden "Tanrı", "Türk", "Kutluk", "Tümen". “Kağan” gibi bir dizi kelime tespit etmişler.

Acaba o satırlarda Türk Milletine ve insanlığa ne gibi nasihatler var. Şimdiden büyük heyecan içerisindeyim.

Bilim adamları buradaki metinden hareketle Nomgon külliyesinin Göktürk Kağanlığını yeniden canlandıran Kültegin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kutluk Kağan'a ithaf edildiği sonucuna vardılar ve bunu da basın toplantısında duyurdular. Anıtın üst tarafında, vücudu ejderha şeklinde iki kurt başı kazınmış. Belirtildiğine göre Taspar Kağan, Bilge, Kültegin ve diğer anıtların tepesine de bu tür Kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli, kurt başlı bir şekil var.

Çalışma ekibinin başında bulunan Prof. Dr. Darhan Hıdırali ile telefonda konuştuk. Bulguların net ve açık olduğunu ifade etti. Yıl sonuna kadar akademik bir çalışma olarak yayınlanacakmış. Ayrıca bir aksilik olmazsa Bursa Kültür Başkenti çerçevesinde Bursa ilinde çalışma ekibinin katılımıyla bir tanıtım yapılacakmış.

İki husus çok dikkat çekici birincisi bu tespit ve iddialar çerçevesinde "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilecek. Zira İletiriş Kutluk Kağan dönemi diğer yazıtlardan daha önce. İkincisi Türk ve Moğol bilim adamlarının ortaklaşa yaptığı bir kazı çalışması ile yerin altından çıkarılan bir eseri bize sunuyor.

Tüm detaylarını ve özellikle o yazıttaki cümleleri büyük merakla bekliyorum.

Bu vesileyle "Nomgon-2022" ortak kazı çalışmalarında Uluslararası Türk Akademisi çalışma grubunda yer alan Darhan Kıdırali, Napil Bazylkhan, Nurbolat Bogenbayev’e, danışman arkeolog Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Arkeolojik Araştırma Merkezi direktörü Damdinsurengin Tseveendorzh’e, Moğol Bilimler Akademisi Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü Ortaçağ Arkeolojik Araştırma Merkezi grubunda başkan Porf. Dr. Altangerelyn Enkhtor, arkeologlar Tserenkhandyn Buyankhishig, Gonchigyin Batbold ve Narantuyagyin Tsengel ve Munkhsaikhany Uuganbayar’ı yürekten kutluyorum.

Ve bir de teşekkür… Bu çalışmalara ev sahipliği yapan, ilerlemesine imkan sağlayan Moğolistan Devletine ve Türk Akademisi gibi bir kuruma öncülük eden Kazakistan Cumhuriyeti’ne…