Bir daha asla
‘Arjantin, 1985’i (Argentina, 1985) seyrederken filmin konu aldığı hukuki süreci o yıllarda Türkiye’den takip ettiğimiz günleri hatırladım. Demokrasiye geçen Arjantin, 1976-1983 arasında ülkeyi yöneten cuntayı yargılıyordu. Bizim içinse sadece bir hayaldi bu…
Üniversite öğrencisiydim ve o yaşıma kadar iki askeri darbe görmüştüm. Resmi olarak 1983’te demokrasiye geçilmişti ama ülke darbecileri yargılama fikrine çok uzaktı. Gerçi yıllar sonra yargılandılar ama darbecilerin yargı karşısına çıkarılmadığı süreçte işkence vakaları, yargısız infazlar ve kayıp vakalarının ardı arkası hiç kesilmedi.
Özetle, filmi seyrederken 1985’te Arjantin’de verilen hukuk mücadelesinin anlam ve önemini en iyi anlayacak ülkelerden biri olduğumuzu düşündüm. Çünkü geciktik ve bedelini ödedik. Arjantin ise ‘Bir daha asla’ (Nunca más) sloganıyla işkencelerin, adaletsizliklerin, kayıpların ve yargısız infazların hesabını sormayı bildi.
Doğru hamleleri yapmakta neden bu kadar geciktiğimiz konusunda kuşkusuz birçok fikrim var. Ama Arjantin ile Türkiye’yi karşılaştırmayı tarihçilere, politikacılara ve işin uzmanlarına bırakmak en doğrusu... Kaldı ki, birkaç paragrafa sığmayacak uzun ve çetrefilli bir konu bu…
Buna karşılık, ‘Gerçek anlamda demokrasiye geçişin ne olduğunu ve ne ifade ettiğini’ anlamak için herkese ‘Arjantin, 1985’ filmini öneririm.
Adı bir belgeseli çağrıştırsa da ‘Arjantin, 1985’ insan hikâyelerine odaklanıyor. Ülkenin ‘tarihi kırılma anları’ndan birini insanların gözünden anlatıyor.
Yönetmen Santiago Mitre, senaryosunu Mariano Llinás ile yazdığı filmin başında, önce ülkede gelinen durumu özetliyor. Askeri mahkeme cuntayı yargılamaya yanaşmayınca iş sivil mahkemelere kalıyor. Bağımsız yargı sürecindeki ‘anahtar makam’ olma görevi ise savcı Julio César Strassera’ya (Ricardo Darin) düşüyor.
Film yağmurlu bir Buenos Aires akşamında Strassera’nın eve gelişiyle açılıyor. Otomobilin ön camından gördüğümüz, yağmurdan kaçıp evine giden sıradan insanlardan biri o da... Otomobilini park edip dairesine çıktığında, 12-13 yaşındaki oğlu Javier (Santiago Armas Estevarena) ile kızı Veronica’nın (Gina Mastronicola) yeni sevgilisinin ‘köstebek’ olup olmadığını konuşuyorlar. Ülkenin önde gelen savcılarından birinin derin devlet tarafından izlenme endişesi, Arjantin’in henüz tam anlamıyla demokrasiye geçmediğinin, geçemediğinin ilk açık göstergelerinden biri olarak çıkıyor karşımıza.
‘Arjantin, 1985’, darbecileri yargılamadığınız sürece o ülkedeki darbeci ruhu asla yok edemeyeceğinizin örnekleriyle dolu... Strassera’nın filmin ortalarındaki bir sahnede tanıklardan biriyle konuşurken yardımcısına ‘Bu adamlar özgürken kimseyi koruyamayız’ dediği sahneyi akılda tutmak gerek. Sorun, sadece cunta üyelerinin kendilerini yargının üstünde görmeleri değil. Cuntanın liderliğinde insanlık dışı suçları işlemiş insanların kendilerini hâlâ güvende, rahat hissetmelerinde…
Tüm bunların farkında olan Strassera da tek başına hareket edip dava açmakta isteksiz davranıyor. Hükümetten Bruzzo adlı kişiyle yaptığı görüşmelerde sindirilmiş bir toplumda yalnız başına hareket etmek istemediğini özellikle belirtiyor. Çünkü cuntanın hâlâ güçlü olduğunun farkında. Eşi Silvia’nın (Alejandra Flechner) verdiği desteğe rağmen iki çocuk sahibi baba olarak geleceğinden endişe ediyor ve hükümete güvenmiyor; onların ipiyle kuyuya inmek istemiyor. Ama yargıçların dosyayı kendisine göndermesiyle birlikte Strassera, işine dört elle sarılıyor; hedefine kilitleniyor. Adalet mekanizması çalışmaya başladığında, sorumluluktan asla kaçmayacağını ve sonuna kadar gideceğini anlıyoruz. İşte o zaman, neden o makama getirildiği ve lakabının neden ‘Deli’ olduğu ortaya çıkıyor.
Yargıçlar kurulundaki toplantıda Strassera’nın kilit noktada durduğunu daha net olarak anladığımız bir sahne var. Yargıçlar ‘Bizim üstümüze düşen davayı açmak. Kanıt bulmak ise savcılığın işi’ diyorlar. Sonuçta, Strassera yeterli kanıtları sunamazsa, yargıçların cuntayı beraat ettirmekten başka çaresi kalmayacağını biliyoruz.
Tehditlere hiç aldırış etmeden işe koyulan Strassera, hükümetin atayacağı kişilerle çalışmak istemediğini en baştan söylüyor. Dertlerini tiyatrocu bir arkadaşıyla paylaşıyor; sadece ondan fikir alıyor. Çünkü kendisini korumaya gelen polisler dahil hiç kimseye güvenmiyor. Dolayısıyla, cuntayla yıllarca iş birliği yapan polis teşkilatını kanıt toplama işinde en başından devre dışı bırakıyor. Ama adalet kurumları içindeki cunta yanlılarını elediğinde, birlikte iş yapacak çok fazla kişi kalmadığını da keşfediyor. Kendi kuşağından güvendiği mesai arkadaşları sorumluluk almak istemediğinde, yeni savcı yardımcısı olarak atanan genç Luis Moreno Ocampo (Peter Lanzani) ile çalışmaktan başka çaresi kalmıyor. Amcası asker olan, cunta destekçisi bir aileden gelen Ocampo’ya başta hiç güvenmiyor. Ama Ocampo’nun gençlerle çalışma önerisinin en mantıklı çözüm olduğunu kabul ediyor. Daha önemlisi, Ocampo’nun hukukun üstünlüğü ilkesine olan bağlılığını gördükçe ona daha çok güveniyor.
Yönetmen Santiago Mitre’nin film boyunca en çok altını çizdiği noktalardan biri hukukun üstünlüğü meselesi… Film bittiğinde net olarak anladığımız şey şu: Bir ülkedeki insanlar, hangi siyasi görüşten olursa olsun, rejim muhaliflerinin demokratik haklarını savunmaz ve hukukun üstünlüğünden yana tavır koymazsa, o ülkenin darbelerden, cuntalardan, faşizmden, otoriter rejimlerden kurtulup gerçek bir demokrasiye kavuşması mümkün olmaz.
Ocampo’nun asker sempatizanı annesinin filmin anahtar kişiliği olması tesadüf değil. Cunta döneminde inanılmaz işkenceler gören mağdurlar, kurbanlar o mahkemeye çıkıp ifade vermeseler belki Arjantin’de hiçbir şey değişmeyecekti. İnsanlar suçlulardan hesap sorulamayacağını düşünmeye devam edecekti. ‘Arjantin, 1985’, hukukun üstünlüğü ilkesi gerçek anlamda hayata geçirilmediği ve adalet duygusu tesis edilmedikçe, bir ülkenin kendini bulması ve geleceğe odaklanmasının imkânsız olduğunu bir kez daha yüzümüze çarpıyor.
Filmin, Strassera’nın oğlu Javier ve ekip arkadaşları başta olmak üzere gençlere, gençliğe sürekli vurgu yapması, kuşkusuz tesadüf değil. Çünkü onlar gelecekleri için mücadele ediyorlar. Strassera’nın kuşağı ve yaşlı muhalifler ise bezginler, yorgunlar, öfkeliler. Yönetmen Mitre, Ocampo ve diğer gençlerin enerjisi olmasa, Strassera’nın başarıya ulaşamayacağını hissettiriyor. O yüzden ‘kahraman bir savcı çıkar ve ülkeyi kurtarır’ filmi seyretmiyoruz. Strassera’nın arkasındaki asıl gücün hükümet desteği olmadığı da vurgulanıyor. Çünkü asıl güç, hukukun üstünlüğü ilkesinden ve buna inanan insanlardan geliyor.
‘Arjantin, 1985’ rengarenk yağmurlu bir akşam görüntüsü sunan ilk karesinden itibaren cunta faşizminin karanlığı ve kasvetinden ısrarla uzak duruyor. Çok ferah ve aydınlık bir film de değil. Özellikle gerçek mekânda çekilen mahkeme sahnesinde koyu renkler ağır basıyor ama bütün olarak baktığınızda sıcak, canlı renklerle dolu bir film. Dönem filmlerinde pek görmediğimiz bir renk paleti bu... 1985’i nostaljik tonda anlatmıyor ama kullanılan aydınlatma açısından 1980’lerin filmlerini hatırlatıyor. Yönetmen Mitre ve görüntü yönetmeni Javier Julia’nın kadraj formatı olarak 1.50:1’i seçmesi de filmi günümüz sinemasından uzaklaştırıyor.
Mitre, Türkiye’de vizyona giren ‘Zirve’de (La cordillera - 2017) olduğu gibi anaakım sinema estetiğine yaslanan, seyirci dostu bir film yapmaktan çekinmiyor. Ölçülü bir mizah duygusu ve sinizm, ilk sahnelerden itibaren kendini hissettiriyor. Devlet Başkanı’yla yaptığı gayri resmi akşam görüşmesinden sonra Adliye’deki tuvalete yapılan kesme ve Ocampo ile yaptığı ‘dikkat etmek’ muhabbeti, filmin ironisinin en güzel ve akılda kalıcı örneklerinden biri.
Filmin en duygusal ve üzücü anlarını ise mahkemedeki tanık ifadeleri sırasında yaşıyorsunuz. Mitre’nin, tanıkların ifadelerini filmin bütününden ayrı bir yaklaşımla çektiğini görüyoruz. Finalde ‘Bir daha asla’ ile gelen katharsis anı ise gerçekten çok etkili. Hem kendinizi iyi hissediyorsunuz hem içiniz buruluyor.
Mitre, Pedro Osuna’nın müziğiyle seyircilerin duygularını yönlendirmekten kaçınmayan, komedi, aile filmi, gerilim ve politik dramı yan yana getiren bir işe imza atıyor. 140 dakikalık süre, Andrés Pepe Estrada’nın kurgusu ve Ricardo Darin başta olmak üzere tüm oyuncuların başarılı performansıyla su gibi akıp gidiyor.
‘Arjantin, 1985’, dünya prömiyerini yaptığı Venedik Film Festivali’nde aldığı FIPRESCI ödülünün ardından gösterime girdiği Arjantin’de 2022’nin en çok seyredilen filmi oldu. Oscar Ödülleri’nde ise uluslararası film kategorisinde ilk 5’e kalmayı başardı. (Prime Video)
7.5/10
