Bir örgütte mevcut olan işlerin göreceli önem ve güçlük düzeylerinin ve değer farklılıklarının belirlenmesini amaçlayan sistemli bir mukayese ve değerleme yöntemidir. İş değerlemesi ile işi yapan işgörenlerin performans düzeylerinden bağımsız olarak örgütte yer alan işlerin örgüt açısından nisbi değerleri belirlenir. İş değerleme çalışması sonucunda örgütte yer alan işlerin önem sırasını gösteren iş yapısı (iş hiyerarşisi) elde edilir.
İş değerlemesinin asıl amacı, temel ücretlerin işlerin değerine uygun olmasını sağlamaktır. Başka bir deyişle, ücret farklılıklarının işlerin değerine dayandırıldığı bir "ücret yapısı" oluşturarak "eşit değerde işe eşit ücret" ilkesini hayata geçirmek ve ücret adaletini sağlamaktır.
İş değerlemesi, aynı zamanda iş analizlerini de içerdiğinden, elde edilen bilgi ve sonuçlar, iş ve örgüt tasarımı, insan kaynakları planlaması, işgören seçimi, iş sağlığı ve güvenliği gibi konularda da kullanılabilir.
İş değerlemesi, 1) Hazırlık ve Planlama, 2) İşlerin analiz edilmesi ve tanımlanması, 3) İşlerin Değerlenmesi, 4) Değerleme sonuçlarının kullanılması aşamalarından oluşan bir süreçtir. Hazırlık aşamasında, değerlemenin amacı, değerlenecek işler, değerleme yöntemi, değerlemede görev alacak kişiler belirlenir ve çalışma programı hazırlanır. Bu aşamada, değerleme faktör ve ölçeğinin geliştirilmesiyle ilgili çalışmalar da yapılır. İkinci aşamada, belirlenen işler analiz edilerek seçilen yöntemin gerektirdiği bilgileri içeren iş tanım ve gerekleri hazırlanır. Üçüncü aşamada, işler iş tanımları ve gerekleri kullanılarak belirlenen yönteme göre değerlenir ve işlerin göreli değerlerine göre sırası elde edilir. Değerlemeler, tek kişi tarafından değil uygun büyüklük ve bileşimde bir "kurul" tarafından yapılmalıdır. Son aşamada ise elde edilen "iş sırası veya hiyerarşisi" amaca göre düzenlenerek kullanılır.
İş değerlemesi, işlerin özellikleri, örgütün amaç, imkan ve özellikleri vb. dikkate alınarak planlanmalı ve yürütülmelidir. Örneğin hangi değerleme yönteminin kullanılacağına, işletmenin büyüklüğü ve işlerin sayısı, iş değerlemeye ayrılan bütçe, süre ve işgören imkanları vb. ögelere bakılarak karar verilmelidir.
İş değerleme yöntemleri temel olarak "sayısal" ve "sayısal olmayan" yöntemler olarak ikiye ayrılmaktadır. Sıralama ve sınıflandırma (derecelendirme), sayısal olmayan yöntemlerdir. Bu yöntemler, işlerin bir bütün olarak veya bir-iki faktöre değerlendirildiği sayısal sonuç vermeyen yöntemlerdir. Faktör karşılaştırma ve puan yöntemi ise sayısal yöntemlerdir. Bu yöntemler, işlerin değerinin bilgi-beceri, çaba, sorumluluk, çalışma koşulları gibi faktörlere göre belirlendiği sayısal sonuç veren yöntemlerdir. Sayısal olmayan yöntemlerin uygulanması kolay ve az maliyetlidir. Ancak bu yöntemler, hatalı değerlendirmeye daha açıktır. Sayısal yöntemler ise daha maliyetli ve uzmanlık gerektirir olmakla beraber daha doğru değerlemeye imkan veren yöntemlerdir. Yazın ve uygulamada başka yöntemlerden de söz edilse de bunlar, temel yöntemlerin farklı uygulamaları olarak değerlendirilebilir.
"Sıralama yöntemi", işlerin bir bütün olarak (işin önemi veya güçlüğü gibi açıkça tanımlanmamış bir faktöre göre) sıralandığı, kolay uygulanabilen, fazla süre ve maliyet gerektirmeyen bir yöntemdir. İşlerin önem veya güçlük düzeylerine göre ilgili birimin/bölümün yöneticileri/gözetimcileri tarafından sıralanmasına dayanır. Sıralama yönteminde a) İş analizleriyle iş tanımı ve gerekleri hazırlanır ve b) İşler basit veya ikili karşılaştırma (kart veya matris tekniği) yoluyla değer bakımından sıralanır.
Sayısal olmayan iş değerleme yöntemlerinden bir diğeri ise "sınıflandırma (derecelendirme) yöntemi"dir. Sınıflandırma yönteminde a) İş analizleri yapılarak iş tanımlarının hazırlanır, b) Sınıf (kademe) sayısı belirlenir ve sınıf tanımları yapılarak sınıflandırma (derecelendirme) ölçeği hazırlanır, c) İş tanımları ve sınıf tanımları karşılaştırılarak işler, uygun sınıflara dağıtılır aşamalarından geçilerek değerlenir. Sınıflandırma yöntemi, sıralama yöntemi gibi basit, az maliyetli ve kolay uygulanabilir ancak değerleme hatalarına açık bir yöntemdir. Ayrıca bu yöntemle işlerin tek tek sırası değil, sıralı sınıflardan hangisine uygun olduğu belirlenir. Bu bakımdan çok sayıda işin olduğu durumlara da uygundur.
Sayısal iş değerleme yöntemlerinden "faktör karşılaştırma yöntemi" ise beceri, zihinsel çaba, bedensel çaba, sorumluluk ve iş (çalışma) koşulları olarak isimlendirilen faktörlere göre işlerin karşılaştırılarak değerlendirilmesini içerir. Faktör karşılaştırma yönteminin uygulama aşamaları a) İş analizleri ile iş tanımlarının hazırlanması, b) Anahtar/örnek işlerin seçimi ve tanımlanması, c) Anahtar/örnek işlerin ana değerleme faktörlerine göre sıralanması, d) Anahtar/örnek işlerin ortalama ücretlerinin faktörlere dağıtılması ve ücret paylarına göre işlerin sıralanması e) Faktör karşılaştırma ölçeğinin düzenlenmesi; c'deki "iş sırası" ile d'deki "ücret sırası" uygun olan/uyumlaştırılabilen işlerin ölçeğe yerleştirilmesi, f) Diğer işlerin ölçekteki yerlerinin (anahtar işlerinkilerle karşılaştırılarak) belirlenmesi şeklinde sıralanabilir. Bu işlemlerden sonra her bir işin değerleme faktörlerinden aldıkları para değerleri toplanır ve bu toplama göre işler sıralanır.
"Puan yöntemi", işlerin daha çok sayıda faktöre göre değerlendiği, sayısal ve en çok uygulanan yöntemdir. Bu yöntemde işler, "faktörlerin derecelendirildiği" bir puan ölçeği ile değerlenir. Bu yöntemde de önce iş analizleri yapılır ve işler tanımlanır. Değerleme faktörleri ve dereceleri belirlenir, tanımlanır ve puanlanır (ağırlıklandırılır). Böylece ölçek hazırlanmış olur. Sonra da bu ölçek ve iş tanımları kullanılarak her işin her bir faktörden hangi dereceye uygun olduğu belirlenerek işler değerlenir. İşler, her bir faktörden aldıkları puanların toplamına göre sıralanır.
İş değerleme sonuçlarına (işin sırası, sınıfı veya puanına) göre işler tek tek veya gruplandırılarak sıralanır ve "iş yapısı" oluşturulur. İş yapısındaki farklı her bir sıra veya kademe için farklı ücret düzeyleri veya aralıkları (taban ve tavan ücretler) belirlenerek "ücret yapısı" oluşturulur.
YAZAR
Selahattin Kanten
