Adı Antik Dönem tarihçisi Herodotos (ö. MÖ 425) tarafından kaydedilmiş olup Batı Anadolu'da Sardeis'ten (Sart), İran'da Susa'ya kadar uzanan ve ticaret, satrapların (valilerin) denetimi, vergilerin merkeze ulaştırılması, haberleşme gibi etkinliklerin yürütülmesi amacıyla tesis edilmiş tarihi yoldur. Yolun başlangıç noktası öncelikle Sardeis olarak belirtilmişse de yazar tarafından daha sonra Ephesos'a da (Efes) işaret edilmesi, yolun ikinci bir rota ile Batı Anadolu kıyılarına kadar uzandığını ortaya koymuştur.
Yaklaşık 2.500 kilometrelik bir mesafeye sahip olan bu yol, Pers-Akhaimenid soyundan reformist Kral I. Darius'un (MÖ 522-486) himayesinde kullanıma girmiştir. Zira "Büyük Kral", egemenliği altındaki topraklarda haberleşmeyi önemsiyor ve genişleme politikasını, aldığı haberlere göre şekillendiriyordu. Bu nedenle, Susa kentinde bulla denilen bir tür kil mühürlerle kapatılan mesajlar, bu güzergahta ulaklar tarafından başta Sardeis olmak üzere Anadolu'daki satraplıklara ulaştırılıyordu. Anadolu'da bu haberleşmeyi kanıtlayan "bulla"lardan çok sayıda örnek, Bandırma'daki satraplık merkezi Daskyleion kazılarında ele geçmiştir. Bu durum tarihi yolun Batı Anadolu'da kılcal bağlantıları bulunduğu yolundaki ihtimalleri güçlendirmektedir. Yolun tamamı, her gün 150 stadia (yaklaşık 27 km) uzunluğundaki mesafenin yürünerek kat edilmesi durumunda 90 günde tamamlanabiliyordu. Bu uzun ve zorlu yolculuk süresince ulakların dinlenmesi, atların değişimi ve gerekli ihtiyaçların karşılanması için Herodotos'un kayıtlarında da yer alan kervansaraylar ve kraliyet konutlarında molalar veriliyor ve buradan yol, iskan alanlarını takip ederek güvenli bir rota izliyordu. Bununla birlikte, Batı Anadolu'dan doğu yönüne, günümüzün İran topraklarına kadar uzanan yolun, coğrafi/topografik yapı ve su geçitlerinin elverişliliğine bağlı şekillenen bir rotası olduğu kabul edilmelidir. Buna göre yolun Ephesos'tan başlayarak Karabel Geçidi'ne uzandığı ve Gediz ovasını aştıktan sonra Sardeis'e ulaştığı kabul edilir. Bu noktadan sonra yolun istikameti üzerine farklı görüşler ileri sürülür. Lydia ve Phrygia bölgelerinde tartışmalı farklı rota önerileri ile ele alınan yolun Malatya' dan (Melitene) geçtiği genel olarak kabul görür. Buradan Fırat Nehrini (Euprates) aşıp Elazığ/Harput, Diyarbakır, Nusaybin istikametinde sınırı geçerek Musul Bağdat Nineveh Erbil, Elam ve son olarak Susa'ya ulaşır.
Anadolu'daki daha eski yol uzantılarının dahil edilmesiyle şekillendiği düşünülen bu yola ait günümüzde herhangi bir iz veya kalıntı tespit edilmemiştir. Ancak bu yolun Akhaemenid Pers İmparatorluğu'nun Anadolu üzerinden batıya doğru genişlemesinde, satraplıklar aracılığı ile vergi toplanmasında, kültürel açıdan doğu ve batı arasındaki karşılıklı etkilerin yansıdığı Anadolu/Pers üslubunun ortaya çıkışında ve 200 yıllık Pers idari süresince dönemin ekonomik canlılığında büyük bir katkı sağladığı son derece açıktır.
YAZAR
Hatice Kalkan
