Delalet, herhangi bir söz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hükümle bağlantısını ifade eden bir kavramdır. Sözcüklerin gerçek anlamları ile maksadın ifade edilmesi mümkün olmakla birlikte benzetmeler ile veya gerçek anlamlarında kullanılmayan sözcükler ile de maksat dile getirilebilir. Lafız ile anlam arasındaki bu ilgi "delalet" diye adlandırılır. Başka bir ifadeyle, bir şeyin anlaşılmasının başka bir şeyin daha anlaşılmasını gerektirmesi durumudur. Söz konusu olan iki unsurdan biri var olan bir şey (herhangi bir söz, durum veya hareket), diğeri onun gösterdiği, işaret ettiği bir başka şeydir (anlam, kavram, hüküm). Bu iki unsurdan ilkine dal, yani delalet eden (gösteren, işaret eden), ikincisine medlûl, yani delalet edilen (gösterilen, işaret edilen) denir.
Delalet, sözlü (lafzi) ve söz-dışı (gayr-ı lafzi) olmak üzere ikiye ayrılır. Belagat ilmi bunlardan sözlü delaletin vaz'i, yani (dil ile ilgili toplumsal) uzlaşıya dayalı kısmı ile ilgilenir. Belagat ilminde sözlü ve uzlaşıya dayalı (lafzi vaz'i) delalet üç kısma ayrılarak incelenir: mutabakat, tazammun ve iltizam.
Bir nesneyi veya bir kavramı ifade etmek üzere kullanılan lafzın o nesnenin bütününü işaret etmesine "mutabakat" denir. "Arslan" lafzının bilinen yırtıcı hayvanı göstermesi gibi. Bu durumda lafız, sırf o mana için konulmuştur.
Bir lafzın gösterdiği nesnenin unsurlarından, özelliklerinden bir kısmına işaret etmesi ise "tazammun"dur. Bir insan için kullanılan "arslan" lafzı ile o hayvanın cesareti ve gücünün kastedilmesi gibi.
Bir lafzın o lafzın mutabakat yoluyla gösterdiği nesne veya anlama değil de zihnin o nesne ile ilgili veya ilgili olduğunu varsaydığı bir başka nesne veya anlamı göstermesi "iltizam" adını alır. "Dövmek" kavramını gösteren kelimenin söylendiğinde insan zihninde bu fiili yapanı, yani döven ve bu fiilin üzerinde gerçekleştiği dövüleni çağrıştırması/göstermesi iltizamdır.
Mantık kitaplarında ise lafzın, konulduğu manayı ifade edip etmemesi konusunda dört durumdan söz edilmektedir: Hakikat, mecaz, kinaye ve galat. Sözün konulduğu gerçek anlamda kullanılması hakikat, bir ilgi dolayısıyla konulduğu anlamın dışında kullanılması mecaz, sözün hakikat anlamında kullanılması mümkün olmakla birlikte bu anlamın çağrıştırdığı, onun "lazımı" olan anlamı da göstermesi kinaye ve hiçbir ilgi bulunmaksızın bir başka anlamda kullanılması ise galat, yani yanlış kullanımdır.
Lafız ile mana arasındaki mutabakat ilişkisi hakikat, tazammun ilişkisi mecaz, iltizam ilişkisi ise kinaye adını alır.
YAZAR
M. A. Yekta Saraç
KAYNAK
