Dünya sistemi değişirken

ABD’nin İsrail’e verdiği destek daha ne kadar devam edebilir? İsrail, uluslararası hukuku, insanlık değerlerini hiçe sayan ve “terörist devlet” nitelemesine yol açan politikalarını daha ne kadar sürdürebilir?

Yaşadığımız olayları, dünya sisteminde yaşanan değişmeler içerisinden okumadığımız veya okuyamadığımız zaman anlamakta güçlük çekeriz. O zaman tek tek olaylar etrafında, kırık dökük açıklama çabaları içerisinde, anlamsızlığın sınırlarında yönümüzü kaybedebiliriz. Ne Ortadoğu’da meydana gelen yeni durumu kavrayabiliriz, ne Brezilya’nın ABD’ye rağmen sürdürdüğü tavrı, ne de Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ve dünyayla girdiği yeni ilişkileri yeterince değerlendirebiliriz.

Kapitalist Dünya Sistemi

18.yy.’da kapitalizmin yükselişiyle birlikte dünya sistemi batı hâkimiyetine geçmiş, “dünya sistemi”, “kapitalist dünya sistemine” dönüşmüştür. Kapitalizm öncesi bir dünya sistemi yok mudur? Kapitalizmin yol açtığı sistemin, öncesinden ne farkı vardır?

Kapitalizm öncesi medeniyetler, ticaret yoluyla aralarında irtibat kuran, geleneksel üretim tarzlarına dayanan ekonomilere sahiptirler. Bunun içindir ki bu çağlardaki dünya sisteminin kuruluşunda ticaretin vazgeçilemez bir ağırlığından söz edilmektedir. Mesela bu zamanların ticaret sisteminin nasıl bir dünya ekonomisi yarattığını ünlü tarihçi Braudel’in “Akdeniz”inden, bir uygarlık tarihi olarak kapitalizmin oluşumunu incelediği çalışmalarından izleyebiliriz. Yine ünlü dünya sistemi teorisyenlerinden Wallerstein’ın dünya sisteminin köklerinin 16.yy a kadar uzandığını, söylediğini hatırlayabiliriz.

Dünya sistemi analizi, esas olarak ekonomiler arası ilişkilere dayanan bir yapıyı temel bir birim ya da ünite olarak görmektedir. Bu birimden bahsedilirken, içinde sektörler ve bölgeler arası işbölümünün bulunduğu, dolayısıyla paranın, mübadelenin ve pazarın geliştiği, sermaye üretim ve ticaret arasındaki ilişkilerin politik sınırları aşarak geniş bir coğrafyaya ulaştığından söz edilmektedir.

İşte kapitalizm öncesi yapılarda ticaretin bir dünya sistemi oluşturma işlevi, kapitalizmle farklı bir boyuta taşımıştır. Artık sermaye ve onun işleyiş kuralları karlılık, verimlilik üzerinde yeniden üretimin emekten piyasaya kadar yeni bir ilişki yaratmış, bunların yeni bir yapıda entegrasyonu kapitalist dünya sistemini oluşturmuştur. Bugün değiştiği tartışılan sistem bu kapitalist dünya sistemidir.

Neden Değişiyor?

Kapitalist dünya sistemi bugüne kadar dönemsel olarak üç aşamadan geçmiştir. Bunlardan birincisi Avrupa merkezli dönemdir. Bunu sanayi devrimiyle başlatmak ve Avrupa’nın ikinci savaşta uğradığı tahribatla bitirmek neredeyse herkesin mutabık olduğu bir husustur. İkinci aşama ise ABD’nin savaş sonrası dünya sistemini yeniden biçimlendirdiği ve 1990 ‘lara kadar uzanan zaman dilimini kapsamaktadır. Bilindiği gibi bu dönemde sistemde iki kutuplu bir yapı bulunmakla beraber belirleyici olan kapitalizmdir ve onun sayesinde sistem merkezinde ABD bulunmaktadır. Burada ABD’yi ekonomi dışı araçlarla sınırlandıran politik, ideolojik ve askeri bir başka güç söz konusudur. Yani Sovyet Bloğu. Üçüncü aşama ise Soğuk Savaş sonrası dönemdir. Bunu iki kutuplu dünyanın yıkılması veya tek kutuplu dünyanın kurulması diye de ifade etmek mümkündür.

Bugün yeni bir aşamadayız. Nereden mi biliyoruz? Bunun birçok göstergesi bulunmaktadır. Kısaca ifade etmek gerekirse, günümüzde Uzak Doğu ekonomilerinde Japonya ile başlayan gelişme bölgesel bir nitelik kazanmıştır. Artık Uzak Doğu sadece ekonomik bakımdan değil teknolojik bakımdan da yeni bir güç merkezi konumuna gelmektedir. Bir diğer gelişme ise Çin, Rusya ve Hindistan’la ilgilidir. Bu ülkelerde yaşanan olay dünya sistemini bütünüyle yeniden biçimlendirecek dinamizme sahiptir. Bizim bölgemizde yaşanan değişmelerdir çok önemlidir. Bunlara ayrıntılı olarak baktığımızda yeni bir dünyanın kurulduğu fikri ağırlık kazanmaktadır.

vbilgin@haberturk.com