"Nefret hala var ama 24 yıldır kan akmıyor"

Geçtiğimiz hafta çok özel bir randevu için Dublin’deydim. 1998’de İngiltere, İrlanda ve Kuzey İrlanda’daki partiler arasında yapılan Good Friday Agreement (Hayırlı Cuma Anlaşması) olarak bilinen Belfast anlaşmasının mimarlarından olan, anlaşmayı İrlanda adına imzalayan ve 30 yıl boyunca akan kanı durduran dönemin başbakanı Berthie Ahern ile buluşacaktım.

Ahern, Tony Blair ile birlikte 1968’den beri devam eden terörü bitirmiş, yıllar süren müzakereler sonucu İra’nın silah bırakmasını sağlamış isim. Kuzey İrlanda’da anlaşmadan beri kan akmıyor, İrlanda son 30 yılda müthiş bir ilerleme kaydetti, milli geliri öyle yükseldi ki dünyanın en zengin ülkeleri arasına girdi.

Bertie Ahern, başbakanlığının üzerinden 15 yıl geçmesine rağmen hala ülkesinde en çok tanınan siyasetçi, bir sembol isim. Sadece Kuzey İrlanda barışını sağlamakla kalmadı, iktidarı bıraktığı 2008’den beri İspanya’dan Çin’e dünyanın dört bir yanında çatışma bölgelerine gidiyor, uzlaşı ve dialog sağlamanın yollarını gösteriyor.

İrlanda’da ona herkes sadece ‘Bertie’ diyor. Çok yoğun biri. Ülkeden ülkeye geziyor, konuşmalar yapıyor, birçok platforma katkı sağlıyor.

Eski başbakan ile Dublin’de kendi seçim bölgesinde bulunan bir otelde randevulaştık. Randevuya tam vaktinde ve başbakanlıktan beri yanında olan emektar sekreteri Sandra Cullagh ile geldi. Herhangi bir polis veya koruması yoktu.

Etraftaki herkesi teker teker selamladı, sonra sakin bir masaya işaret etti, oturduk.

Ahern’e çok kanlı geçen 30 yılın ardından sağladıkları barışa giden yolu ve neler yaşandığını sordum. Anlattıklarını birebir Türkiye ile kıyaslamadan okuyun lütfen. Farklı dinamikler ve farklı coğrafyalardan bahsediyoruz. Ama yine de çok derin bir ayrışma yaşayan Kuzey İrlanda toplumunun başardığı çatışmasızlık hali hepimiz için çok kıymetli dersler barındırıyor.

Her nerede ve hangi şartlar altında olursa olsun barış ve huzur içinde yaşama isteği evrensel… Türkiye toplumunun 85 milyonunun birden kendini güven ve sulh içinde hissettiği bir ülke için umarım feyz alacak bir şeyler buluruz Ahern’in hikayesinde…

- Kuzey İrlanda’da sağladığınız ateşkesin üzerinden 24 yıl geçti, bu başarı dünyanın birçok yerindeki çatışma süreçlerinin çözümü için ilham oldu. Bugün hangi noktadasınız? Süreç tamamlandı mı?

Sohbetimize şunu hatırlatarak başlayayım: Hayatımın büyük bir bölümünü Kuzey İrlanda barış süreci üzerine çalışarak geçirdim ve buna halen devam ediyorum. 80’lerde her gün farklı ve çok derin sorunlarla uğraşıyorduk, şiddeti bitirdik ancak şimdi de Brexit gibi yepyeni ve farklı sorunlarla uğraşmaya devam ediyoruz, yani süreç hiç bitmiyor ancak önemli olan umutsuzluğa kapılmadan barışı koruyabilmek.

- Evet Brexit süreci Kuzey İrlanda’yı yakından ilgilendiriyor ve çok hararetli tartışmalar yaşanıyor ama ben son sayfalar değil ilk sayfalara odaklanmak istiyorum. Zira İRA ve İngiltere ordusu arasında çok kanlı çatışmalar yaşanırken, barış görüşmeleri sürdüğü esnada provokasyon ve bombalamalar da devam ederken siz 1998’de dönemin İngiltere Başbakanı Tony Blair, Kuzey İrlanda’daki siyasi partiler ve İrlanda Hükümeti arasında anlaşma sağladınız. Bu nasıl oldu? Neydi işin sırrı?

Kuzeyde sorunlar 1968’de başladı, tabii öncesi var ama son dönemin kanlı çatışmalarının başlangıç tarihi 1968. Biz 1998’de anlaşmayı sağladık. 1968’den 1998’e kadar barış için 2 ayrı deneme olmuştu. İlki 1974’te, Birlikçi Parti (Unionists) ve Milliyetçi Parti’yi (Nationalists)i bir araya getirmek için iyi bir girişimdi. Ancak Birlikçiler sürece itiraz ettiler ve greve gittiler. Ortalığı yeniden ayağa kaldırdılar ve 6 hafta içinde süreç sona erdi.

İkinci deneme 1985’teydi. Dönemin İngiltere Başbakanı Margareth Thatcher ve İrlanda Başbakanı Garret FitzGerald bir anlaşma yaptılar ancak bu anlaşmanın başarı şansı yoktu çünkü sadece iki hükümet arasındaydı ve problemin kaynağı tarafları kapsamıyordu. Yani Kuzey İrlanda’da çatışan partiler yoktu. Düşünün iki tarafı olan bir problemi siz ve ben çözmek için anlaşıyoruz ama tarafları dışarıda bırakıyoruz. Tabii ki bir sonuç çıkmadı ve 1998’e kadar gelindi.

"BAŞARIMIZIN SIRRI HERKESİ SÜRECE DAHİL ETMEKTİ"

- 1985’te başarısız olan Thatcher’ın ve FitzGerald’ın girişimi ile sizinkinin arasındaki temel fark Kuzey İrlanda’da çatışan tarafları sürece dahil edip etmemekti o halde…

Evet, 20 yıldan fazla süredir devam eden barış ve şiddetin yüzde 99 oranında son bulmasının temel sebebi bizim herkesle konuşmamız, herkesle iletişim kurmamızdı. Hala birbirlerinden nefret ediyorlar, hala sorunlar bitmiş değil ama artık birbirlerinden eskisi kadar nefret etmiyorlar, kan akmıyor, ekonomi çok gelişti ve insanlar refaha kavuştu.

- Ben 2018’de Belfast’a gitmiştim ve halen arada duvar olan mahalleleri, çok derin bir ayrışma içinde olan iki toplumu görünce çok şaşırmıştım. Katolik İrlandalılar ve Protestan İrlandalılar arasındaki nefret hala çok köklüydü. Her akşam iki toplumu ayıran duvar kapanıyor ve ertesi sabaha kadar açılmıyordu.

Evet, öyle, Kuzey İrlanda’da görüntüde, dilde, kültürde hiç fark yok ancak insanların oturdukları mahalleye, gittikleri okula ve tuttukları takıma göre kim olduğunu anlayabilirsiniz. Maalesef yüzyıllık tarih aralarına derin duvarlar örmüş birbirlerine yaklaşmalarını önlemiş. Biz bu kadar derin ayrışma içinde olan insanların birbirlerini öldürmesine son vermeyi başardık.

"RİSK ALDIK, TÜM MAHKUMLARI SALIVERDİK"

- Bunu nasıl yaptınız? Bu kadar derin ayrışma içinde olan iki toplum nasıl şiddetsiz yaşamaya devam edebiliyor? İşin sırrı ne? Ben Kuzey İrlanda’ya bakınca Türkiye’deki Kürt meselesine dair hem umutlanıyor hem üzülüyorum. Umutlanıyorum çünkü bizde toplumda öyle derin bir ayrışma yok, üzülüyorum çünkü buna rağmen siz başarmışsınız biz ise başaramadık, çözüm süreci çöktü…

Bizim sırrımız üzerinde anlaştığımız prensiplerde gizli. 1997’de başlayan görüşmelerde herkesin masada olması üzerine uzlaştık. Görüşmeler 97 Eylülünde başladı ve 98 paskalyasına kadar aralıksız sürdü. İşin püf noktası herkesin sözünün dinlendiğini hissetmesi ve bizim de İrlanda Hükümeti olarak anayasal değişiklik yapmaya hazır olmamızdı. En zor, en kritik kısım mahkumlardı. Biz mahkumları 2 yıl içinde tahliye ettik. Mesela ben İspanya Bask meselesi ile de ilgileniyorum, onlar mahkumları kapsam dışı bıraktılar. Biz ise hepsini salıverdik.

- Salınan mahkumların yeniden şiddete bulaşmasından endişe etmediniz mi? Şiddetten uzak durmalarını sağlayacak bir mekanizma oluşturdunuz mu?

Elbette endişe ettik, sonuçta topluma entegre mi olacaklar yoksa yeniden silaha mı sarılacaklar bilmiyorduk. Ama gruplar kurup eğitim çalışmalarına katılmalarını teşvik ettik, maddi yardımlar ile eğitim ve istihdam desteği sağladık. Böylece topluma büyük oranda yeniden uyum sağladılar.

- En kanlı eylemlere karışanlar dahil herkesi mi salıverdiniz?

Evet, askerleri öldürenler, en şiddetli saldırıları gerçekleştirenler dahil hepsini.

- Bu, toplumda terörden zarar görmüş kesimlerde büyük infiale yol açar. Nasıl ikna ettiniz toplumu?

Herkese daha iyi bir gelecek ve herkese eşit şans vermeyi vaat ettik. Elbette çok zor ve çok riskli bir karardı.

- Terör kurbanlarının ailelerini nasıl teselli ve ikna ettiniz?

Çok ciddi problemler yaşadık o süreçte. Yüzlerce saat hepsiyle teker teker konuştum. Yakınlarını kaybeden İngiltere tarafından, buradan, arabalarına bomba konanlar, üzerlerine bomba atılanlar, görev başında hayatını kaybedenler… Hepsiyle konuştum.

Önemli bir nokta şuydu: Salıverdiğimiz mahkumları kayıt altına aldık ve sicillerine not düştük. Buna göre şayet yeniden suça bulaşırlarsa cezaevine geri dönüp kalan süreleri boyunca bir daha çıkamıyorlardı.

- Bu şekilde cezaevine dönen çok oldu mu?

Başta olur diye endişelendik ama olmadı. Çoğunlukla topluma geri döndüler ve şiddetten uzak durdular.

- Muhalefetin bu süreçteki tutumu nasıldı? Barış sürecini destekledi mi diğer partiler?

Her zaman karşı duran bir muhalefet vardır, çok ciddi karşı çıkan bir kesim vardı. Ben Tony Blair ile birlikte onları da sürece dahil etmek için çok uğraştım. 2003 Ekiminde, yani anlaşma imzalandıktan 5 yıl sonra ikna oldular.

- Onları ikna etmeyi nasıl başardınız?

Başta sürece tamamen karşılardı ve insanları referandumda hayır demeleri için etkilemeye çalışıyorlardı. Bizim elimizi dahi sıkmıyorlardı. Ancak daha sonra anlaşmayı imzalayıp bütün dünya bizi tebrik edince onlarla da arkadaş olduk. Artık birbirimizin evlerine ziyarete gidiyoruz, ailece görüşüyoruz.

- Barışı sağladınız ancak Kuzey İrlanda bugün hala İngiltere’nin bir parçası. Bu konuda hedeflerinizi gerçekleştirdiğiniz kanaatinde misiniz?

Bana 20’li 30’lu yaşlarımda böyle bir anlaşmanın şartlarını kabul eder misin diye sorsalar ölürüm de etmem derdim. Babam da IRA için mücadele etmiş bir isimdi. Ancak bir noktadan sonra hedef şiddeti bitirmeyi öncelemek oldu. Beni ikna eden şey anayasayı değiştirebilme ihtimalidir. Çok zor bir süreçti, seçim kazanmaktan daha zordu ama ülkeyi karış karış gezip anlattık ve başardık.

"BUGÜN REFERANDUM DESELER KARŞI ÇIKARIM"

- Neydi anayasada değiştirdiğiniz?

Kuzey İrlanda halkının kaderini Kuzey İrlanda halkının iradesine bağlı olduğu hükmünü getirdik ve bunu Londra’ya kabul ettirdik. Kuzey İrlanda’nın kaderini şartlar oluşunca yapılacak referandum belirler dedik.

- Ancak aradan 24 yıl geçti ve henüz bir referandum yapılmadı. Referandum yapılma şartları ne? Sizce bu şartlar hazır değil mi?

Eğer değişim için gerçekçi şartlar oluşursa referandum öyle yapılır. Benim için bunun anlamı şu: Kesin kazanma ihtimali olduğunda referandum yapılmalıdır. Aksi halde referandum sadece şiddet üretir. Bizim son isteyeceğimiz şey şiddettir. Değişimin ileride olacağına inanıyorum yakında insanlar Birleşik İrlanda’yı oylayacaklar ancak şu an buna hazır değiller. Yapılacak çok şey var. Entegrasyon sürecini tamamlamadan, yargı sistemlerini, sağlık sistemlerini, eğitim sistemlerini entegre etmeden atılacak bir adımı kesinlikle doğru bulmuyorum. Maalesef son 10 yılda yeterli hazırlık tamamlanamadı. O nedenle ben bugün referandum olsun deseler kesinlikle karşı çıkarım. İskoçya’da olanlara bakın, orada fırsat kaçırıldı. (2014’te İskoçya bağımsızlık için referanduma gitmiş, yüzde 44 oranında ‘evet’, yüzde 55 oranında ‘hayır’ çıkmıştı, şimdi İskoçya’da bağımsızlık yanlısı partilerin güç kazanması ile referandum yeniden gündeme geliyor ancak mevcut İngiltere Başbakanı Boris Johnson önerileri reddettiğini açıkladı-na)

- Referandum sonucu doğrudan nüfus yapısı ile ilgili. Protestan nüfus ve Katolik nüfusun Kuzey İrlanda’da oranı ne bugün?

Aradaki fark giderek kapanıyor. İngilizler 1921de Protestan nüfusun çoğunluğuna göre sınırları çizdiler. Buna göre Katolikler hep ötelendiler, kötü evlere sahip oldular, eğitim ve sağlıktan adil yararlanamadılar ve bu eşitsizlik Kanlı Pazar'a kadar giden olaylara sebep oldu. Başta dağılım 60’a 40 Protestanlar lehineydi.

- Şimdi?

Aradaki fark çok daha küçük. Artık tahmin etmek de güçleşti sonucu çünkü her Katolik Milliyetçilere, her Protestan da Birlikçilere oy vermiyor. Şu da var, Birlikçilerin çocukları çoğunlukla daha iyi eğitim almak için Londra ya da farklı şehirlere gittiler ve çoğu geri gelmedi. Katoliklerin çocukları ise kaldı.

Yarın: İRA kanlı terör eylemleri yaparken siyasi uzantısı Sinn Fein nasıl tavır alıyordu? Kuzey İrlanda’da şiddet döngüsü ne zaman kırıldı?