Yapılan işten duyulan haz ve tatmin, işle ilgili olumlu bir tutumdur. Birey, yaptığı iş ile ilgili çeşitli duygu, düşünce, beklenti ve yargılara sahiptir. Kişinin işle ilgili duygu, düşünce ve yargılarının olumlu olması, iş memnuniyetini ortaya çıkarır. Başka bir ifadeyle kişinin işten "umduğu ile bulduğu", yani 'işten bekledikleri ile elde ettiklerine dair kanaati' uyumlu ise "iş memnuniyeti", uyumsuzluk halindeyse "iş memnuniyetsizliği" ortaya çıkar.
İş memnuniyeti, "iş tatmini" olarak da adlandırılır ve esas olarak kişinin işine karşı tutumunu ifade eder. İşgören yaptığı işten memnun ise işine karşı tutumu olumlu, memnun değilse olumsuz olacaktır. İş memnuniyeti, bireyin işle ilgili düşünceleri, işini sevme derecesi, yaptığı işin çeşitli yönlerinin kendisinde oluşturduğu etki, duygusal tepki şeklinde tanımlanabilir. İşle ilgili düşünce ve duygusal tepkileri içeren tutum olması nedeniyle, iş memnuniyeti, iki yönlü bir özellik gösterir. Bireyin, işine ilişkin sahip olduğu duygu ve düşüncelerini içeren tutumu, olumlu ve olumsuz yönleri olan bir olgudur. Buna göre kavram, "iş memnuniyeti ve iş memnuniyetsizliği" olarak iki uçlu bir özellik göstermekte, birey bu iki uç arasında bir duygusal durum/tavır, yani tutum oluşturmaktadır.
Frederick Irving Herzberg (ö. 2000), iş memnuniyetini "iki faktör yaklaşımı" kapsamında, işin kendisi, sorumluluk, ilerleme imkanları, statü, başarı ve tanınma gibi harekete geçiren (güdüleyici) faktörler ve ücret, çalışma koşulları, iş güvenliği, nezaret (gözetim) tarzı gibi hijyen faktörler ile açıklamıştır. Bu yaklaşıma göre, hijyen faktörlerin yetersizliği iş memnuniyetini olumsuz yönde etkilemekte, yani iş tatminsizliğine yol açmaktadır. Motive edici faktörlerin kişiyi harekete geçirebilmesi için, iş memnuniyetinin sağlanmış olması gerekir. Başka bir deyişle, iş memnuniyeti, kişilerin motive olmaları ya da edilmelerinin ön şartıdır. Bu bakımdan, hijyen faktörlerin karşılanması, iş memnuniyetini doğrudan, işgören motivasyonunu ise dolaylı olarak etkilemektedir. Bu teoriye göre, motivasyonun var olmasının, iş memnuniyetinin sağlandığını gösterdiği kabul edilmektedir.
İş memnuniyetinde zıtlık yaklaşımına göre, ideal olarak düşünülen, "yapmak isterim" denilen iş ile "yapılan" arasındaki ilişki iş memnuniyetini belirleyecektir. Çalışanın yaptığı işten elde ettiklerinin, karşılaştığı durumun, idealindeki işe yakınlığı, memnuniyet derecesini tayin edecektir. Ancak çoğu zaman yapılan işten beklentilerin bir kısmı karşılık bulurken bazıları bulmayacak veya istenen düzeyde olmayacaktır.
Fred Luthans iş memnuniyetini tanımlarken "iş" kavramını bir bütün olarak görmek yerine işi ayrıntılandırarak genel tanımı ile yapılan işin değil, onun beş ayrı yönünün memnuniyeti oluşturacağını belirtmiştir. Luthans, Simith, Kendall ve benzeri araştırmacılar tarafından da ifade edilmeye çalışıldığı şekliyle iş memnuniyetini oluşturan değişkenler şu şekilde sıralanabilir: 1) Yapılan işin, üstlenilen görevin, kişinin eğitimine, kişisel özelliklerine uygunluğu, yapılma arzusu, 2) Alınan ücret, işin sağladığı getiri düzeyi, elde edilen kazancın diğer bölümlerinde veya başka işletmelerde çalışanlara göre yeterli ve adil olması, 3) Kariyer olanakları, yapılan işin kişiye sunduğu kariyer imkanı, üst pozisyonlara yükselme fırsatının varlığı 4) Amirlerinin davranışı, amirlerin teknik ve ilişki olarak yeterlilik düzeyi, 5) İş arkadaşlarının sosyal ve teknik açıdan yeterliliği. Her ne kadar, literatürde bu beş değişken grubu, iş memnuniyetini oluşturan faktörler olarak belirlense de araştırmacıların çoğunun önemine işaret ettiği faktör, "iş", yani işin kendisidir.
İş bütün olarak düşünüldüğünde, işe karşı duyulan memnuniyet ile memnuniyetsizlik aynı zaman dilimi içerisinde görülebilir. Şöyle ki kişinin çalıştığı işletmeden memnuniyeti yüksekken iş arkadaşları veya yöneticisinden memnun olmadığı durumlar olabilir. Yine, ücret paketi ve iş arkadaşlarından memnuniyet düzeyi yüksekken işgören içinde bulunduğu işletmeden ve yönetici davranışından memnun olmayabilir. Belirtilen faktörlerin aynı zaman diliminde, kişiyi zıt yönlerde etkilemesi, iş memnuniyeti bakımından, adeta oransal bir durum ve sonuç ortaya çıkarmaktadır. Buna göre, memnuniyete yol açan faktörlerin etkisinin farklı olabileceği, memnun olunan ve olunmayan faktörlerin etki oranına göre, kişinin iş memnuniyet düzeyinin değişkenlik göstereceği söylenebilir.
İş memnuniyeti konusunda yapılan birçok araştırmada, kişinin yaşadığı ülkenin gelişmişlik düzeyinin, içinde bulunduğu sektörün ve çalışanın yaşının, iş memnuniyetini belirleyen değişkenler arasında yer aldığı; üst düzeyde yetenek ve tecrübe isteyen işleri yapanların iş memnuniyetinin, tersi durumda olanlara göre yüksek olduğu görülmektedir. İş memnuniyeti, örgütsel davranış ve insan kaynakları yönetimi alanında yapılan araştırmalar içinde önemli bir yer tutmaktadır. Bunun sebebi iş memnuniyetinin ne olduğunu araştırmaktan çok, iş memnuniyetini sağlayarak örgüt bağlılığını arttırmak, çalışanın kişisel motivasyonunu geliştirmek, verimi yükseltmek için nelerin yapılması gerektiğini bulmaktır.
YAZAR
İlhan Erdoğan
