Türk tiyatrosu ve sinemasında ilklerin adamı: Muhsin Ertuğrul

Muhsin Ertuğrul, rüştiyede öğrenciyken okul arkadaşlarıyla çeşitli amatör tiyatro çalışmaları yaptı.

Usta sanatçı, tiyatroyla profesyonel manada 1909'da Erenköy'deki Burhanettin Kumpanyası'nın "Sherlock Holmes" oyununda canlandırdığı "Bob" karakteriyle tanıştı. Daha sonra Odeon Tiyatrosunda çalışan Ertuğrul, William Shakespeare tarafından kaleme alından "Othello" ve Türkiye'de ilk kez sahnelenen "Hamlet" piyeslerinde rol aldı.

Başarılı tiyatrocu, arkadaşı Vahram Papazyan'ın tavsiyesiyle, kendini geliştirmek üzere 1911'de gittiği Fransa'dan 1912'de Türkiye'ye dönerek arkadaşlarıyla kendi topluluğunu kurdu.

Türk tiyatrosuna yön veren Ertuğrul, 1913'te tekrar Paris'e giderek, bir yandan eğitimini tamamlarken diğer yandan dünyaca ünlü tiyatro topluluklarıyla tanışma imkanı yakaladı.

Aynı yıllarda Comedie Française'de Paul Gravolet'den özel dersler alan Ertuğrul, Şehzadebaşı'nda açtığı Ertuğrul Sineması'nda, film gösterimleri öncesi kısa tiyatro oyunları sahneledi.

- Kurtuluş Savaşı üzerine ilk belgesel sayılan "Zafer Yolları"nı çekti

Muhsin Ertuğrul, 1914'te İstanbul'da Darülbedayi adıyla hayata geçen, sonraki yıllarda Şehir Tiyatroları adını alan merkezin kuruluşunda yer aldı. Sanatçı, Darülbedayi'de Reşat Rıdvan Bey ve Andre Antonie ile beraber görev yaptı.

Sinema ve tiyatro incelemeleri yapmak üzere 1918-1921 arasında yaşadığı Berlin'de İstanbul Film şirketini kuran sanatçı, aynı dönem Üstat Film'in ortaklığını ve yönetmenliğini de üstlendi.

Sanatçı, "Karanlıkta Işık" adlı filmde önemli bir rol aldıktan sonra "Samson", "Kara Lale Bayramı" ve "Şeytana Tapanlar" filmlerini çekti.

Almanya günleri sırasında 1917'de "Edebi Tiyatro Heyeti" adlı bir topluluk da kuran sanatçı, o yıllarda Halit Fahri Ozansoy'un "Baykuş" piyesini de sahneledi.

Berlin'de "Beranien Düşesi" filminde ihtilalci bir subay rolünü oynayan usta sanatçı, Türkiye'ye döndükten birkaç ay sonra "Temaşa Dergisi"nde çeşitli sinema eleştirileri kaleme aldı.

Robert Kolejinde, Halide Edip'in librettosunu yazdığı, Vedi Sabar'ın bestelediği "Kenan Çobanları" operasını hazırlayan Ertuğrul, Kurtuluş Savaşı üzerine ilk belgesel sayılan "Zafer Yolları" adlı filmin yönetmenliğini yaptı.

- İlk sesli Türk filmi "İstanbul Sokaklarında"yı çekti

Muhsin Ertuğrul, 1925-1927'de bulunduğu Sovyetler Birliği'nde tanıştığı Nazım Hikmet aracılığıyla sinema dünyasından pek çok kişiyle tanışma ve çalışma fırsatı buldu.

Burada "Tamilla", "Spartaküs" ve "Beş Dakika" filmlerini çeken sanatçı ayrıca Moskova'da bütün tiyatrolara girme izni alarak Stanislavski, Nemiroviç-Dançenko, Aleksandır Yakovleviç Tayrov, Vsevolod Meyerhold gibi isimlerle tanışıp onların çalışmalarına katıldı.

Ertuğrul, ABD'ye seyahat ederek sinema ve tiyatro üzerine çeşitli araştırmalarda bulundu ve İstanbul'a döndüğünde 1927'de üstlendiği Darülbedayi'nin sanat yönetmenliğini 1949'a kadar sürdürdü.

İlk sesli Türk filmi "İstanbul Sokaklarında" ve "Bir Millet Uyanıyor"u çeken Ertuğrul, "Karım Beni Aldatırsa", "Söz Bir Allah Bir", "Leblebici Horhor Ağa", "Aysel Bataklı Damın Kızı" filmlerinde senarist olarak Mümtaz Osman takma adını kullanan Nazım Hikmet'le birlikte çalıştı.

Türkiye'de 1922'den 1940'a kadar tek film yönetmeni olan Ertuğrul, 1928'de Türkiye'nin ikinci büyük yapım şirketi İpek Film'in kurulmasına öncülük etti ve "Ankara Postası" adlı filmin büyük ticari başarı kazanmasının ardından İpek Film'de 1928-1941'de yönetmen olarak 20 filme imza attı.

Ertuğrul, 1931'de Tiyatro Meslek Okulu açılmasına öncülük etti. 1933'te İstanbul'a çağrılan Viyana Müzik ve Tiyatro Akademisi başkanı Joseph Marx, Belediye Konservautarının öncüsü sayılabilecek bu okulu yeni baştan düzenledi ve Muhsin Ertuğrul bu kurumda da dersler verdi.

Sanatçı, Moskova'da çocuk tiyatrosu üstüne de incelemeler yaptıktan sonra 1935-1936 sezonunda İstanbul Şehir Tiyatrosu'nda Türkiye’deki ilk düzenli çocuk oyunlarını başlattı. Ertuğrul, tiyatro alanında verdiği hizmetler nedeniyle 1932'de Goethe Madalyası ile ödüllendirildi.

Ankara Devlet Konservatuvarı'nda da bir süre tiyatro öğretmeni olarak görev yapan Ertuğrul, 1941'de eşiyle birlikte "Perde" ve "Sahne" adlı bir dergi çıkardı.

Ertuğrul, 1947'de Ankara'da Küçük Tiyatro, 1948'de Büyük Tiyatro'yu kurdu ve 1949'da Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü'ne getirildi.

"Bir Komiser Geldi" oyunundaki müfettiş rolüyle oyuncu olarak son kez sahnede görülen sanatçı, oyundaki müfettiş rolüyle oyuncu olarak son kez sahnede görüldü ve 1950'de görevinden istifa etti.

Ertuğrul, Türk sinemasında tamamı renkli ilk film olan "Halıcı Kız"ı 1953'te çekti ve bu film Ertuğrul'un son sinema çalışması oldu. 1954'te ikinci kez Devlet Tiyatrosu Genel Müdürü olan Ertuğrul, 1955'te Küçük Tiyatro ve Oda Tiyatrosu'nu açtı. Daha sonra 1958'de İstanbul Şehir Tiyatrosu'na başyönetmen olarak atanan Ertuğrul, 1966'ya kadar bu görevini sürdürdü. Ertuğrul, bu dönemde Üsküdar Tiyatrosu, Kadıköy Tiyatrosu ve Zeytinburnu Tiyatrolarını açarken, 23 Ekim 1971'de Türkiye'de ilk kez Devlet Kültür Armağanı'nı aldı.

1974'de 82 yaşındayken tekrar Şehir Tiyatroları Genel Sanat Yönetmenliğine atanan Ertuğrul, tiyatronun yanı sıra Türk sinemasında çeşitli türlerdeki ilk örneklerini veren 30 film yönetti.

"Leblebici Horhor Ağa" filmiyle "2. Venedik Film Festivali'nde" Türk sinemasına ilk uluslararası ödülü kazandıran Muhsin Ertuğrul, Batı tiyatrosunun yorum, sahne tekniği ve yönetim alanlarındaki yeniliklerini Türk tiyatrosunda da uygulamaya koydu ve tiyatronun İstanbul dışındaki şehirlere yayılmasına katkıda bulundu.

Çağdaş Türk tiyatrosunun temelini atan ve geliştiren Muhsin Ertuğrul'a 23 Nisan 1979'da Ege Üniversitesi'nce fahri doktor payesi verildi. Sanatçı, unvanını almak ve sanat yaşamının 70. yıl kutlamalarına katılmak üzere gittiği İzmir'de 29 Nisan günü kalp krizi sonucu hayatını yitirdi. Ertuğrul'un cenazesi, İstanbul'da Zincirlikuyu Mezarlığı'na defnedildi.

- Sanatçının bazı filmleri

Yönettiği filmler:

"Halıcı Kız", "Evli mi Bekar mı?", "Kara Koyun", "Yayla Kartalı", "Kıskanç", "Kahveci Güzeli", "Nasrettin Hoca Düğünde", "Akasya Palas", "Bir Kavuk Devrildi", "Allah'ın Cenneti", "Tosun Paşa", "Aynaroz Kadısı", "Leblebici Horhor Ağa", "Aysel Bataklı Damın Kızı", "Cici Berber", "Fena Yol", "Naşit Dolandırıcı", "Söz Bir Allah Bir", "Bir Millet Uyanıyor", "İstanbul Sokaklarında", "Kaçakçılar", "Ankara Postası", "Bir Sigara Yüzünden", "Tamilla", "Sözde Kızlar", "Kız Kulesi'nde Bir Facia", "Ateşten Gömlek", "Leblebici Horhor", "Samson"

Yazdığı filmler:

"Evli mi Bekar mı?", "Bir Kavuk Devrildi", "Allah'ın Cenneti", "Bir Millet Uyanıyor", "İstanbul Sokaklarında", "Kaçakçılar", "Ankara Postası", "Bir Sigara Yüzünden", "Sözde Kızlar", "Kız Kulesi'nde Bir Facia", "Ateşten Gömlek", "Leblebici Horhor", "Nur Baba", "İstanbul'da Bir Facia-i Aşk"

Oynadığı filmler:

"Kıskanç", "Şehvet Kurbanı", "Ankara Postası", "Kız Kulesi'nde Bir Facia", "Ateşten Gömlek", "Nur Baba", "Samson"

Kitapları:

"İnsan ve Tiyatro Üzerine Gördüklerim"