Bir konu veya nesneyi düşünmeyi, onun hakkında hüküm vermeyi veya o nesneyi bilmeyi mümkün kılan en genel yüklemler veya kavramlardır.
Kategoriler denildiğinde varlığa yüklenen en genel özellikler, yüklemler, en yüksek cinsler/tözler anlaşılır. Tekil ve yalın haliyle kategori, yükleme karşılık gelir; çoğul haliyse farklı yüklem türleri veya biçimlerini niteler. Temel yüklemlere kavramlar denir ve en genel kavramlar da kategoriler olarak adlandırılır. Bu açıdan kategoriler, isimlendirilmesi mümkün olan çeşitli varlıklar hakkında en genel yüklemler demektir.
Sokrates, varlığın çeşitliliğini ve tecrübenin çokluğunu kavramların ya da kategorilerin birliği altında toplamaya çalışır. Platon'a (ö. MÖ 348/7) göre kategoriler, varlığın düzeni ve hiyerarşisi için başvurulan en genel kalıplar veya formlardır. Aristoteles (ö. MÖ 322) ise kendisine bir şeyin yüklem yapıldığı konuyu ve bu konuya yüklenen yüklemleri on kategori altında toplar: Töz (cevher), nicelik, nitelik, görelik, yer, zaman, durum, iyelik, etki ve edilgi. Kategoriler birbirlerine indirgenemez; onlar yargıların değil, aksine mümkün yargılar için önermelerin bölümleridir. Tek başlarına bir şeyi tasdik ya da inkar etmediklerinden doğru veya yanlış da olamazlar. Aristoteles, akıl ve varlık arasındaki uygunluk düşüncesinden hareketle kategorileri haklılaştırmaya çalışır. Yüklemin mantıksal biçimi aynı zamanda ontolojik ilke olur ve her ikisi varlığın birliğini oluşturur. Bu yaklaşım Orta Çağ boyunca etkisini sürdürmüştür.
John Locke (ö. 1704) ve David Hume (ö. 1776) gibi ampiristler ise töz ve kategorileri reddederler. Onlara göre genel kavramlar aslında tecrübeden kaynaklanan ve zihnin soyutlamasıyla oluşan idelerdir. Immanuel Kant'a (ö. 1804) göre ise bilgi, duyarlık ile anlama yetisinin birlikteliğinin ürünüdür. Kategoriler anlama yetisinin, yani nesnelerin düşünülebilme imkanının apriori kalıplarıdır. Onlar olmadan tecrübenin imkanından dolayısıyla da bilgiden söz edilemez. Düşünmek, yargıda bulunmaktır. Yargı/hüküm, temsillerin/tasavvurların bir bilinçte birleştirilmesidir. Yargıya varmayı mümkün kılan ve dört ana grupta toplanan toplam 12 kategori mevcuttur: Nicelik (birlik, çokluk, bütünlük), nitelik (gerçeklik, olumsuzluk, sınırlama), bağıntı (töz/ilinek, nedensellik/bağımlılık, ortaklaşalık/etkileşim) ve kiplik (imkan/imkansızlık, varlık/yokluk, zorunluluk/olumsallık). Böylece kategoriler, (mekan ve zaman formları altında düzenlenmiş) duyular çeşitliliğinin nesneler dünyası olarak tecrübe edilmesini sağlar.
Nicolai Hartmann'a (ö. 1950) göre kategoriler, varlığın temelini oluşturan yasalara, yani varlık türleri ile olgular arasındaki bağlantılara ve bu bağlantının oluşumunu açıklamaya yarayan varlık tabakalarına (varoluş tarzlarına) karşılık gelir. Kategoriler, var olanı belirleyen temel ilkelerdir. Onların bilgisi zihnin kavramlarından değil, real dünyanın oluşturucu temellerinden hareket eder.
YAZAR
Lokman Çilingir
