Ülke (ulusal) para birimlerinin birbirlerine oranla değerlerine göre 24 saat boyunca alınıp satılabildiği, belli bir merkezi olmayan, dünya çapında işlem gören, kaldıraç içermesi ve işlem kolaylığı nedeniyle yatırımcılar tarafından oldukça rağbet gören ve son yıllarda işlem hacmi hızla artan bir finansal araçtır.
Yabancı para işlemlerinin esas olarak temel amacı, spot piyasada konvertible bir para biriminin başka bir para birimine değiştirilmesini sağlayarak uluslararası para akışını, yatırımı ve ticareti kolaylaştırmaktır. Bu tür işlemleri yapanlar arasında birçok piyasa oyuncusunun yanı sıra Merkez Bankaları, kurumsal yatırımcılar, kur spekülatörleri, firmalar ve küçük yatırımcılar bulunmaktadır. İşlem hacminin yüksek (günlük işlem hacminin yaklaşık 6 trilyon ABD ($) civarında) olması ve katılımcıların dünyanın her tarafından farklı ölçekli yatırımcılardan oluşması nedeniyle kurların kontrol altına alınması veya manipüle edilebilmesi neredeyse imkansıza yakındır.
Yabancı Para (Foreks) Piyasaları, ekonomik ve siyasi gelişmelerinin yanı sıra, dünya çapında yaşanabilecek konjonktürel gelişmelere de oldukça duyarlıdır. Piyasayı ilgilendiren her türlü anlık gelişmeler, fiyat hareketlerine çok hızlı ve yüksek derecede sirayet edebilmektedir. Bir başka ifade ile bu piyasalarda oynaklık veya volatilite (fiyat değişkenliği) oldukça sık karşılaşılan bir olgudur. Buna örnek olarak, yakın zamanda gerçekleşmiş olan İngiltere'nin Avrupa Birliği'nden ayrılmasına ilişkin Brexit referandumunun sonucunda İngiliz parası sterlinin (£) belli başlı diğer para birimlerine karşı göstermiş olduğu aşağı yönlü sert hareket, gösterilebilir.
Türkiye'de Foreks işlemleri, 27.08.2011 tarih ve 28038 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Sermaye Piyasası Kurulu'nun (SPK) Seri: V, No:125 sayılı "Kaldıraçlı Alım Satım İşlemleri ve Bu İşlemleri Gerçekleştirebilecek Kurumlara İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ"i ve SPK mevzuatı ile denetim altına alınmıştır. Böylece yabancı para işlemlerinin yapıldığı Foreks işlemlerine aracılık edebilecek kuruluşların sahip olması gereken özellikler, hizmet türleri ve şekilleri gibi konular belirli bir yasal çerçeveye oturtulmuştur. Aracı kurumlardaki müşterilerinin açacakları hesapların teminat bakiyelerinde meydana gelebilecek her türlü artış ve azalışların Takasbank nezdinde aynı müşteri hesaplarında nasıl ve ne zaman işleneceği ve güncelleneceği belirlenmiştir. Yapılan düzenlemeler çerçevesinde, 31.08.2011 tarihinden itibaren "kaldıraçlı alım satım işlemleri" sadece Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yetkilendirilen kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmektedir.
Foreks piyasasında farklı para birimlerinin birbirlerine karşı olan "fiyat çiftlerine (parite)" ek olarak, spot altın ve gümüş gibi emtia işlemlerinin yanı sıra son yıllarda türleri artan borsa endeksleri üzerinde de işlem yapılmaktadır. Teorik olarak bütün konvertibl para birimlerinde (dövizlerde) işlem yapabilmek mümkün olmakla beraber, pratikte ürün çeşitliliği kurumdan kuruma farklılık göstermektedir. Dünya piyasalarında günlük işlem hacmi yaklaşık 6 trilyon USD olan Foreks piyasalarının Türkiye'deki işlem hacminin aylık 1 trilyon TL civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Her finansal işlemde olduğu gibi Foreks işlemlerinin de kolaylıkları ve riskleri bulunmaktadır. Yatırımcıların kendi avantajlarını kullanırken, risklere karşı çok dikkatli olmaları gerekmektedir. Foreks piyasasının yüksek likidite, kaldıraç olanağı, emir çeşitliliği, kolay ulaşım, çift yönlü işlem olanağı, düşük işlem masrafı gibi avantajları bulunmaktadır. Buna karşın, yüksek fiyat değişkenliği (volatilite), aşırı kaldıraç kullanımı, kurların belirsizliği ve uzun işlem saatleri dikkat edilmesi gereken önemli risklerdir.
Yüksek işlem hacmi nedeniyle bu tür piyasalarda spekülasyon ve manipülasyonun oluşması çok zordur. Alım-satım yaparken yatırılan belirli bir teminat üzerinden daha büyük miktarlarda işlem (kaldıraçlı işlemler) yapılabilmektedir. İnternet üzerinden taşınabilir telefonlarla dahi her yerden hafta içi her gün 24 saat piyasalara ulaşabilmekte ve işlem yapılabilmektedir. Ancak, bütün bu avantajlarının yanında Foreks piyasalarında işlem gören yabancı paraların ait olduğu ülkelerin ekonomilerinde gerçekleşebilecek olası gelişmelere (makroekonomik risk) ve dünya üzerinde görülebilecek politik gelişmelere (ülke riski) hayli duyarlı olduğu unutulmamalıdır. Bu gibi durumlarda yatırımcıların sahip oldukları pozisyonlarının aksine hareket olması durumunda (fiyat riski) kısa sürede yatırımlarının hızla erimesi söz konusu olabilmektedir. Brexit referandumu sonucunun Türkiye piyasalarına en sert yansımasının gece geç saatlerde, sabaha karşı olduğu gözlemlenmiştir. Bu nedenle, yatırımcıların kısa süre içerisinde büyük fiyat değişikliklerini maruz kalabileceklerinin bilincinde olarak işlem yapmaları daha sağlıklı olacaktır. Üstelik küçük teminatlarla yüksek pozisyon alma imkanını sunan kaldıraç olanağının, risk arz edecek şekilde yüksek oranda kullanımı, kısa zamanda ciddi zararlar yaşanmasına neden olabilir. Yabancı para işlemlerinin yukarıda açıklanan olumlu ve olumsuz yanlarını göz önünde bulunduran Sermaye Piyasası Kurulu'nun (SPK) 2017 tarihinde yatırımcıları korumak, piyasada yaşanabilecek olumsuz sonuçları önleyebilmek ve piyasayı düzenleyebilmek adına Türkiye'de Foreks işlemlerini 50 bin lira alt limit ve kaldıraç oranını da 10:1 olarak sınırlandırmıştır.
Küreselleşme, finansal piyasaların gelişmesi gibi nedenlerle, yabancı para işlemleri önemi artan bir konudur.
YAZAR
Vedat Sarıkovanlık
