Bir kişi, bir kişilik tipi, bir grup, bir rol ya da bir olay gibi herhangi bir uyarıcı ya da uyarıcı kategorisi hakkında bazı bilgileri, bu bilgiler arasındaki bazı ilişkileri ve belirli bazı örnekleri içeren örgütlenmiş, kendi içinde düzenlenmiş bir bilişler takımıdır. Şema, bellekte, bir uyarıcı alanının tanımlayıcı parçalarını ve ilişkili özelliklerini taşıyan soyut bir bilgi yapısıdır. Şemalar, kavram ve uyarıcılar hakkında temel bilgilerle bu bilgiler arasındaki ilişkilerin kayıtlı olduğu kutucuklar olarak düşünülebilir. Örneğin belleğimizdeki "mutfak şeması" lavabo, musluk, ocak, buzdolabı, yemek masası ve çevresindeki sandalyeler ile bunlar arasındaki ilişkileri içerir. Sandalyeler yemek yenirken masa başına oturma araçları olarak bilinir. Şemalar kişi şemaları, benlik şemaları, olay şemaları ve rol şemaları olmak üzere türlere ayrılır; kavramlar ve uyarıcılara ilişkin algı, yorum ve çıkarsamalarımız için bir rehber işlevi görürler. İnsanlar şemalarla nesne ve olayları ortak özellikleri temelinde sınıflandırıp kategorize etmeye ve bu yolla içinde yaşadıkları dünyayı açıklayıp anlamaya ve gelecekte olabilecekleri kestirmeye çalışırlar.
Şemaların temel özellikleri şöyle sıralanabilir: 1) Şemalar birimleri ve bu birimler arasındaki ilişkileri içerirler. Örneğin bir saat şeması çerçeve, ekran, akrep, yelkovan ve benzeri birimleri içerir ve bu birimler kendi aralarında ilişkilendirilmiştir. 2) Bir şema içindeki birimler çok fazla ayrıntı içermezler. Bir saati saat olarak algılayabilmek için rengi önemli değildir. Bir şema yalnızca önemli ayrıntıları içerir. 3) Şemalar dünyayı algılayabilir hale geldiğimiz çok küçük yaşlardan başlayarak zamanla ve deneyimler yoluyla gelişirler. Başlangıçta bir bardağı bir çömlekle karıştırabiliriz. Bunlara ilişkin şemalarımız deneyimlerle geliştikçe neyin ne olduğu belirgin hale gelir. 4) Şemalarda zamanla değişiklikler olabilir.
Şemalar bellekte önceden kayıtlı bilgiler temelinde yeni bilgilerin kategorize edilmesini; bilgi yığınlarının kısa zamanda işlenebilmesini, anlamlandırılabilmesini; birçok ayrıntının anında anımsanabilmesini; otomatik ve çok hızlı çıkarsamaların yapılabilmesini sağlarlar. Ayrıca gelecekte nelerin olacağına ilişkin beklentileri şekillendirirler. Bütün bunlar da yaşama uyumu, yaşamla başa çıkmayı kolaylaştırır.
Çok yaygın karşılaşılan olaylara ilişkin şemalara davranışlar dizisi (script) adı verilir. Örneğin bir lokantada yemek yeme davranışı; bir lokantaya girmeyi, bir masaya oturmayı, garsonun gelmesini beklemeyi, sipariş vermeyi, yemeklerin gelmesini beklemeyi, yemek yemeyi, hesabı ödemeyi ve çıkıp gitmeyi içerir. Böyle bir şeması olan kişi her lokantaya gidişinde neler yapması gerektiği üzerinde düşünmek zorunda kalmaz. Bunları otomatik olarak yapar. Özetle şemalar; anımsamayı, bilgi eksikliklerini doldurmayı, çok çabuk çıkarsamalar yapmayı, belirsiz durumları açıklamayı kolaylaştırır.
YAZAR
Ali Dönmez
