Budizm'de nihai kurtuluş için kullanılan terimdir.
Sanskritçe bir sözcük olan nirvana, sözlüklerde "ateşin sönmesi veya tükenmesi" ya da "şehvetin bitmesi ya da şehvetten kurtuluş" anlamlarına gelir. Terim anlamı itibarıyla bilhassa Budizm'in ilk devirlerinde "bireyin dünyaya karşı istek ve arzularının kaynağı kabul edilen şehvet (raga), nefret (dosa) ve tamahkarlık (moha) duygularından kurtulması veya bunların bireyin eylemlerindeki etkisini kaybetmesi" şeklinde anlaşılmıştır. Budizm'e göre böyle bir hal kelimelerle ifade edilemese de vardır ve gerçektir. Bu durumu anlamak ve tanımlamak, bir denizde kaç kova su olduğunu veya kaç tane balık bulunduğunu hesaplamak kadar insan açısından zor olsa da inkar edilemez bir hakikattir.
Budizm'de dinsel yaşamın bir gayesi kabul edilen nirvana, Pali Kanon'da ve Dhammapada'da sürekli vurgulanan ve herkese telkin edilen önemli bir amaçtır, bir ölümsüzlük arayışıdır. Rhys Davids onu, "dinginlik, zihinsel sükûnet ve mutlak huzur ve mutluluk hali" şeklinde tanımlar. S.N. Dasgupta da onun ancak selbi/değilleme yoluyla tanımlanabilecek mutlak huzur, mutluluk ve dinginlik hali olduğunu söyler. Sutta-pitaka'nın önemli bölümlerinden Udana'da aynı terim, Upanişadların Brahmaloka kavramını çağrıştırır biçimde toprak, su, hava ve ateşin olmadığı, güneş, ay ve yıldızların ışığının ulaşmadığı bir yer şeklinde tanımlanır.
Nirvananın ancak orta yol öğretisi ile ulaşılabilecek bireysel bir deneyim olduğu; bireyselliği ortadan kaldırmadığı, yani bir ölüm hali olmadığı ve onun bir budalık deneyimi değil, belki daha aşağı seviyedeki bir aydınlanmışlık/arhatlık deneyimi olduğu noktasında bütün Budist mezhepleri hemfikirdir. Fakat kutsal metinlerdeki farklı nirvana tanımlamaları ve inananların içinde yaşadıkları sosyo-kültürel ortamlardaki çeşitlilik doğal olarak onların nirvana öğretilerinde de farklılaşmaya yol açmıştır. Buna göre Hinayana mezhebinde nirvana, samsaradan tamamen farklı olan, her türlü arzu ve isteğin ortadan kalktığı gerçek bir arınmışlık ve mutluluk halidir. Mahayanistler nezdinde ise o, kişinin eşyanın gerçek bilgisine vakıf olduğu, acı-sevinç, iyi-kötü, varlık-yokluk, özne-nesne gibi her türlü ikiliğin ve tezatın ortadan kalktığı sonsuz bir hayat veya mutlak ölümsüzlük durumudur. Sarvativada ekolü ise onu, İslamiyet'teki cennet tasavvuruna benzer bir yer/mekan veya bilincin olmadığı bir varlık türü olarak tanımlar. Bununla birlikte ilgili kaynaklar incelendiğinde, Budist okulların nirvana öğretileri konusunda tam bir netlik olmadığı, çok geniş bir çeşitlilik hatta karmaşa olduğunu söylemek mümkündür. Kanaatimce bunun temel nedeni, klasik diller konusunda yaşanan zorluklar ve kaynaklardaki ifadelerin ilk muhatabının (avam-havass) kim olduğu göz önüne yapılmadan yorumlardır.
YAZAR
Ali İhsan Yitik
